ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

مورد بحث و بررسى قرار دهيم همان تفسير ترتيبى است.

هريك از اين دو نوع تفسير مزايا و آثارى دارد كه ما را از يكديگر بى نياز نمى سازد و به مصداق «هر چيز به جاى خويش نيكوست» هر دو نوع تفسير براى پژوهندگان قرآن ضرورى است و لازم است. (البتّه در آغاز كار تفسير ترتيبى سپس تفسير موضوعى)!

«تفسير ترتيبى» اين مزايا را دارد:

جايگاه هر آيه را با زمان و مكان نزولش، با آيات قبل و بعدش، با قرائن داخلى و خارجى آن روشن مى سازد كه بدون اينها فهم دقيق معناى آيه ممكن نيست.

به تعبير ديگر تفسير ترتيبى هر آيه اى را درست در جاى خود مى بيند، و رابطه آن را با حيات جامعه اسلامى و پيشرفت و تكامل آن در نظر مى گيرد، و اين رابطه مسائل زيادى را كشف مى كند.

در حالى كه در تفسير موضوعى آيات از شكل حوادث عينى و جزيى درآمده شكل كلى به خود مى گيرد و از جايگاه خود تا حدى دور مى شود.

ولى در عوض تفسير موضوعى مى تواند از مسائل زير پرده بردارد:

1- ابعاد پراكنده يك موضوع را كه در آيات مختلف آمده در كنار هم قرار مى دهد و موضوعات را به صورت چند بعدى و جامع مى نگرد و طبعاً حقايق تازه اى از آن كشف مى كند.

2- ابهاماتى كه در بدو نظر در بعضى از آيات قرآن به چشم مى خورد با توجه به اصل اساسى «القرآن يفسر بعضه بعضاً» (آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند) برطرف مى سازد.

3- جهان بينى اسلام، و بطور كلى، نگرش آن را در هر مسأله و هر موضوع آشكار مى سازد.

4- بسيارى از اسرار نهفته قرآن را تنها با روش تفسير موضوعى مى توان آشكار ساخت و به ژرفاى آيات آن تا آن جا كه در حوصله استعداد انسان هاست دست يافت.

بنابراين هيچ مسلمان ژرف انديش و آگاهى بى نياز از اين دو نوع تفسير نيست.

گرچه از قديم ترين أيام حتى از عصر ائمه هدى عليهم السلام تفسير موضوعى مورد توجه بوده، و دانشمندان اسلام در اين زمينه كتاب ها نوشته اند كه نمونه روشن آن كتاب هاى «آيات الاحكام» است، ولى بايد اعتراف كرد كه تفسير موضوعى از رشد شايسته خود بى نصيب بوده، و هنوز مراحل طفوليت خود را طى مى كند، و

ص: 15

بايد در پرتو زحمات دانشمندان به محل شايسته خود برسد.

كتاب حاضر «پيام قرآن» كه با ابداع «يك روش كاملًا تازه» در تفسير موضوعى قرآن، گام هاى جديدى را در اين موضوع برداشته و بحمداللَّه از استقبال گسترده و حمايت روز افزون قشرهاى وسيعى بهره مند بوده است باز در آغاز راه است، و نياز به همكارى و همفكرى بيشتر از سوى علماى اسلام و مفسّران عالى مقام دارد تا بتواند به هدف نهايى برسد، و ما هميشه در انتظار نظرات تكميلى اهل نظر و ارباب معرفت بوده و هستيم، و از خداى بزرگ توفيق و هدايت بيشتر را مى طلبيم.

قم- حوزه علميه

ناصر مكارم شيرازى

ص: 16

با همكارى دانشمندان محترم و حجج اسلام آقايان:

محمّدرضا آشتيانى

محمّد جعفر امامى

عبدالرسول حسنى

محمّد اسدى

حسين طوسى

سيّد شمس الدين روحانى

محمّد محمّدى

ص: 17

ص: 18

از صورت يك «هدف نهايى» بيرون آورده، مبدل به يك «وسيله» براى نيل به سعادت جاويدان مى سازد، و چقدر ميان اين دو ديدگاه تفاوت است!

6- ايمان به معاد به انسان در برابر شدائد نيرو مى بخشد و چهره وحشت انگيز مرگ را كه هميشه به صورت كابوسى بر افكار انسان ها سنگينى داشته، و آرامش را از آنها سلب مى كرده، دگرگون مى سازد، و آن را از مفهوم فنا و نيستى به دريچه اى به سوى جهان بقا تغيير مى دهد.

7- كوتاه سخن اين كه ايمان به معاد به اضافه ايمان به مبدأ عالم هستى خط فاصل فرهنگ خداپرستان و ماديين محسوب مى شود.

با اين اشاره به قرآن بارز مى گرديم و به آيات زير گوش جان فرا مى دهيم

1- اللَّهُ لا الهَ الّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ وَ مَنْ اصْدَقُ مِنَ اللَّه حَدِيْثاً.

(نساء- 87)

2- زَعَمَ الَّذينَ كَفَرُوا انْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنبَّئُونَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِكَ عَلَى اللَّه يَسيرٌ. (تغابن- 7)

3- وَ يَسْتَنْبِؤُنَكَ احَقٌ هُوَ قُلْ ايّ وَ رَبِّى انَّهُ لَحَقٌّ وَ ما انْتُمْ بِمُعْجِزِينَ.

(يونس- 53)

4- وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِينَا السّاعَةُ قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتَأْتِيَنَّكُمْ عالِمِ الْغَيْبِ. (سبا- 3)

5- رَبَّنا انَّكَ جامِعُ النّاسِ لِيَوْمٍ لارَيْبَ فيهِ انَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيْعادَ.

(آل عمران- 9)

6- الا انَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِى السّاعَةِ لَفِى ضَلالٍ بَعيدٍ.

(شورى- 18)

7- وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْاخِرَةِ حَبِطَتْ اعْمالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ الّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ.

(اعراف- 147)

ص: 19

8- و أَنَّ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَة اعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اليماً.

(اسراء- 10)

9- وَ قيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ.

(جاثيه- 34)

10- وَ انْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ ءَ اذا كُنّا تُراباًءَ انّا لَفِى خَلَقٍ جَديدٍ اولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهمْ وَ اولئِكَ الْاغْلالُ فِى اعْناقِهِمْ وَ اولئِكَ اصْحابُ النّارِهُمْ فيها خالِدُونَ.

(رعد- 5)

ترجمه:

1- خداوند معبودى جز او نيست، و به طور قطع همه شما را در روز رستاخيز كه شك در آن نمى باشد جمع مى كند، و كيست كه از خداوند راستگوتر باشد؟

2- كافران پنداشتند كه هرگز برانگيخته نخواهند شد، بگو آرى، به پروردگارم سوگند كه همه شما (در قيامت) مبعوث خواهيد شد، سپس آنچه را عمل مى كرديد به شما خبر مى دهند، و اين براى خدا آسان است.

3- از تو مى پرسند: آيا آن (وعده مجازات الهى) حق است؟ بگو آرى، به خدا سوگند قطعاً حق است، و شما نمى توانيد از آن جلوگيرى كنيد!

4- كافران گفتند قيامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد، بگو آرى، به پروردگارم كه از غيب آگاه است سوگند كه به سراغ همه شما خواهد آمد.

5- پروردگارا! تو مردم را در روزى كه ترديدى در آن نيست جمع خواهى كرد، خداوند هرگز از وعده خود تخلف نمى كند.

6- ... آگاه باشيد آنها كه در قيامت ترديد مى كنند در گمراهى عميقى هستند.

7- و كسانى كه آيات ما و لقاى رستاخيز را تكذيب (و انكار) كنند اعمالشان نابود

ص: 20

مى گردد، آيا جز آنچه را عمل كرده اند پاداش داده مى شوند؟!

8- آنها كه به قيامت ايمان نمى آورند عذاب دردناكى برايشان آماده ساخته ايم.

9- و به آنها گفته مى شود: امروز شما را فراموش مى كنيم، همان گونه كه شما ديدار امروز را فراموش كرديد، و جايگاه شما دوزخ است، و هيچ ياورى نداريد!

10- و اگر مى خواهى (از چيزى) تعجب كنى، عجيب، گفتار آنهاست كه مى گويند: آيا آن هنگامى كه خاك شديم (بار ديگر زنده مى شويم و) به خلقت جديدى باز مى گرديم؟! آنها كسانى هستند كه به پروردگارشان كافر شده اند، و آن غل و زنجيرهاست در گردنشان، و آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن خواهند ماند.

تفسير و جمع بندى

تأكيدهاى پى در پى

در آيات فوق مسأله معاد و حيات پس از مرگ با تأكيدات فراوانى به صورت هاى مختلف مطرح شده است، و همه بيانگر اهميّت خاصى است كه قرآن براى اين مسأله قائل است.

در نخستين آيه، سخن از اجماع قطعى انسان ها در آن روزى كه هيچ شك و ترديدى در آن نيست به ميان آمده مى فرمايد: «هيچ معبودى جز اللَّه نيست، و به طور قطع همه شما را در روز قيامت كه شك و ترديدى در آن راه ندارد جمع مى كند» (اللَّهُ لا الهَ الا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ لارَيْبَ فِيهِ).

سپس براى تأكيد بيشتر مى افزايد: «چه كسى از خدا راستگوتر است»؟! (وَ مَنْ اصْدَقُ مِنَ اللَّه حَديثاً).

آغاز و انجام آيه، و بندبند آن، هركدام تأكيدى است بر اين مسأله، و نشان دهنده ميزان اهميّتى است كه قرآن براى اين موضوع قائل است.(1) قابل توجه اين كه «رَيْب» به گفته «مقاييس اللغة» در اصل به معناى هرگونه شك است، يا شكى كه آميخته با خوف و ترس باشد، و اگر اين واژه بر «حاجت» نيز اطلاق مى شود به خاطر آن است كه صاحب حاجت معمولًا شك در حصول آن دارد، شكى آميخته با خوف از دست رفتن!

در «فروق اللغة» ميان «شك» و «ريب» تفاوتى ذكر شده، كه «ارْتيابُ» شكى است آميخته با تهمت.

شايد به كار رفتن اين واژه در قرآن مجيد در مورد معاد نيز به خاطر همين باشد كه مخالفان علاوه بر

ص: 21

اين كه درباره معاد اظهار شك مى كردند پيامبر را نيز متهم مى نمودند كه اين مطالب را از خود ساخته است.

البتّه جاى اين سئوال باقى مى ماند كه چرا قرآن در اين جا و مانند آن تنها به ادعا قناعت كرده و دليلى ذكر نفرموده است؟

اين به خاطر آن است كه اوّلًا دلايل معاد در جاى جاى قرآن مجيد بارها و به طور مكرر مطرح شده، و نيازى نبوده است كه در هر آيه تكرار گردد، ثانياً گويى قرآن مى خواهد اين حقيقت را بيان كند كه دلايل معاد آن قدر روشن و واضح و آشكار است كه جاى هيچ گونه شك و ترديد را باقى نمى گذارد.(1)

***

در دوّمين آيه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم دستور مى دهد كه مؤكداً سوگند ياد كند كه قيامت و حشر و نشر در كار است، مى فرمايد: «كافران گفتند: هرگز برانگيخته نخواهند شد! بگو: آرى به پروردگارم سوگند كه همه شما برانگيخته خواهيد شد، سپس آنچه را عمل مى كرديد به شما خبر مى دهد، و اين براى خدا آسان است».

(زَعَمَ الَّذينَ كَفَرُوا انْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتُبتعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنبَّئُونَّ بِما عَمِلْتُمْ و ذلك عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ).

مى دانيم سوگند ياد كردن معمولًا كار خوبى نيست، آن هم سوگند به پروردگار، و لذا قرآن مردم را از آن نهى مى كند و مى گويد: وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِايْمانِكُمْ: «خدا را معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد» (بقره 224).

ولى گاه مطلب به قدرى مهم است كه ياد كردن سوگند در مورد آن نه تنها ممنوع نيست، بلكه لازم است.

قابل توجه اين كه علاوه بر تأكيداتى كه در «لَتُبْعَثُنَّ وَ لَتُنَبَّئُنَّ» وجود دارد، در پايان آيه نيز تصريح مى كند كه اين كار براى خدا آسان است، و لذا نبايد در آن شك و ترديد كنيد.(2)

***

در سوّمين آيه همين مطلب را به صورت سؤال و پاسخى كه در ميان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و مشركان رد و بدل

ص: 22

شده است مطرح مى كند، مى فرمايد: «آنها از تو مى پرسند آيا وعده عذاب الهى حق است»؟! (وَ يَسْتَنْبِؤُنَكَ احَقٌّ هُوَ).

بايد توجه داشت «يَسْتَنْبِؤْنَكَ» از «نبأ» به معناى «خبر مهم» است، و به گفته «راغب» در «مفردات» به معناى خبر مفيد و با عظمت است كه انسان علم يا ظن غالب نسبت به آن دارد، و تا اين امور سه گانه (فايده، عظمت، و علم) در آن نباشد، به آن «نبأ» گفته نمى شود (بنابراين اخبار مشكوك، يا كم اهميّت، يا بى فايده را «نبأ» نمى گويند، و اگر مى بينيم در سوره نبأ توصيف به «عظيم» شده براى تأكيد بيشتر است) و اگر به پيامبر نبى گفته مى شود نيز به خاطر خبرهاى اوست كه واجد اين ويژگى هاى سه گانه است.

سپس به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دستور مى دهد: «بگو آرى سوگند به پروردگار من كه اين حق است» (قُلْ اىْ وَ رَبِّى انَّهُ لَحَقٌّ).

تكيه بر عنوان «رَبّ» اشاره به اين معناست كه قيامت ادامه ربوبيت پروردگار، و از مظاهر آن مى باشد، توضيح اين سخن در بحث دلائل معاد به خواست خدا به زودى خواهد آمد.

و در پايان آيه باز تأكيد بيشترى كرده، مى گويد: «و شما نمى توانيد خدا را ناتوان سازيد و از چنگال عدالت او فرار كنيد» (و ما انْتُمْ بِمُعْجِزِينَ).

جمعى از مفسّران اين آيه را اشاره به حقانيت قرآن يا نبوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم دانسته اند، در حالى كه آيه قبل و بعد آن به خوبى گواهى مى دهد كه منظور از اين نبأ همان مسأله معاد و عذاب بدكاران در قيامت است كه با انواع تأكيدات، به عنوان يك واقعيت مسلم، بيان شده.

كلمه «إىْ» و سوگند «رَبِّى» و «انّ» و «لام» در «لَحَقٌّ» و خود واژه «حَقَ» و اسميّه بودن جمله، و جمله «وَ ما انْتُمْ بِمُعْجِزِينَ» هر كدام بيانگر تأكيدى در اين زمينه است.

***

در چهارمين آيه همين مطلب در شكل تازه اى مطرح شده، نخست از زبان كافران نقل مى كند كه آنها گفتند: «قيامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد» يعنى اصلًا قيامتى در كار نيست. (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِيْنَا السّاعَةُ).

سپس به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دستور مى دهد: «بگو: سوگند به پروردگارم كه آگاه بر اسرار نهان است به طور

ص: 23

قطع و مسلم قيامت به سراغ شما خواهد آمد»! (قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتَأْئِيَنَّكُمْ عالِمِ الْغَيْبِ).

تكيه بر عنوان «عالِمِ الْغَيْبِ» ممكن است از اين نظر باشد كه علّت انكار منكران معاد به خاطر اين بود كه مى گفتند: چه كسى مى تواند اين ذرات پراكنده را از اطراف و اكناف زمين جمع آورى كند؟ و چه كسى مى تواند اعمال انسان ها را كه همگى محو و نابود شده، و آثارى از آن باقى نمانده، محاسبه كند، و پاداش و كيفر دهد؟ قرآن با يك كلمه مى گويد همان خدايى كه عالم الغيب و آگاه از همه اسرار نهان است، اين كار را بر عهده گرفته.

اما اين كه چرا يكى از نام هاى قيامت «ساعة» است؟ به خاطر آن است كه به گفته ارباب لغت «ساعة» در اصل به معناى جزء كوچكى از اجزاى زمان است، يا به تعبير ديگر لحظات زودگذر، و از آن جا كه حساب بندگان در قيامت، يا اصل قيام قيامت، به سرعت انجام مى گيرد، اين نام براى قيامت انتخاب شده است.(1)

ضمناً بايد توجه داشت كه به گفته لسان العرب واژه «ساعت» هم به لحظه ناگهانى پايان جهان گفته مى شود، و هم به قيام قيامت كه آن نيز به طور ناگهانى رخ مى دهد.

بعضى «ساعة» را به سه گونه تقسيم كرده اند: «ساعت كبرى» و «ساعت وسطى» و «ساعت صغرى».

اوّلى روز رستاخيز، و دوّمى روز مرگ ناگهانى اهل يك زمان (مانند قوم نوح كه همزمان با طوفان غرق شدند) و سوّمى روز مرگ هر انسانى است.(2)

***

در پنجمين آيه همين معنا از زبان «راسخان در علم» مطرح شده كه آنها نيز به هنگام مناجات با خداوند روى مسأله معاد و رستاخيز به عنوان يكى از قطعى ترين مسائل تكيه مى كنند، و مى گويند: «پروردگار! تو مردم را براى روزى كه هيچ شك و ريبى در آن نيست جمع مى كنى» (رَبَّنا انَّكَ جامِعُ النّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فيهِ).

و براى تأكيد بيشتر مى افزايند: «خداوند هرگز از وعده خود تخلّف نمى كند» (انَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْميعادَ).

در اين آيه نيز چندين تأكيد به چشم مى خورد (واژه «انّ»، جمله «اسميّه» جمله «لاريب فيه» و جمله «انَّ اللَّه لا يُخْلِفُ الْمِيْعادَ»).

ص: 24

***

ص: 25

در هفتمين آيه به مسأله «حبط اعمال» (نابود شدن ثواب كارهاى نيك) منكران معاد اشاره كرده مى گويد: «كسانى كه آيات ما و لقاى آخرت را تكذيب كردند اعمالشان نابود مى شود، آيا جز آنچه را عمل مى كردند جزا داده مى شوند»؟

(وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ اعْمالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ الا ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

«حبط» در لغت در اصل به معناى باطل شدن يا بيمار گشتن است(1) و در تعبيرات آيات و روايات به معناى نابودى ثواب اعمال به خاطر پاره اى از گناهان است.

در «لسان العرب» آمده است كه «حبط» به اين معناست كه انسان كارى را انجام دهد و سپس آن را باطل كند.

در اين كه آيا «حبط» به طور كلى در مورد طاعات و معاصى حاكم است و اينها دائماً در يكديگر اثر مى گذارند؟ در ميان علماى علم كلام گفتگوست كه به خواست خدا در جاى خود مشروحاً از آن بحث خواهيم كرد، ولى اين مسأله به صورت قضيه جزئيه جاى ترديد نيست كه بعضى از امور مانند «كفر» سبب نابود شدن پاداش تمام اعمال نيك است، يعنى اگر كسى بى ايمان از دنيا برود تمام اعمال خير را كه انجام داده همچون خاكسترى در ميان يك تندباد محو و نابود مى شود، آيه فوق در مورد منكران آيات خدا و معاد همين را مى گويد و اين دليل روشنى بر اهميّت معاد از نظر قرآن مجيد است.

***

در هشتمين آيه كسانى را كه ايمان به آخرت ندارند صريحاً به عذاب اليم تهديد كرده، مى فرمايد: «و براى آنها كه به قيامت ايمان نمى آورند عذاب دردناكى آماده كرده ايم» (وَ انَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ اعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اليماً).

از يكسو مى گويد هم اكنون اين مجازات آماده است تا كسى گمان نكند وعده نسيه داده شده، و از سوى ديگر عذاب الهى را به «اليم» و دردناك بودن توصيف مى كند، تا اهيمت ايمان به معاد را روشن تر سازد.

ص: 26

واژه «عذاب اليم» ده ها بار در قرآن مجيد در آيات مختلف تكرار شده، و غالباً در مورد كافران و منافقان است، و گاه در مورد گناهان مهمى همچون كناره گيرى از جهاد (توبه 39) و تعدى به هنگام قصاص (بقره 178) يا اشاعه فحشا (نور 19) يا ظلم و ستم (زخرف 65) و مانند آن از گناهان عظيم و كبيره، به كار رفته است.

***

در نهمين آيه سه مجازات دردناك براى كسانى كه روز قيامت را به فراموشى بسپارند بيان كرده، مى فرمايد: در قيام (به كافران) گفته مى شود ما امروز شما را فراموش مى كنيم همان گونه كه شما ديدار امروز را فراموش كرديد» (قِيْلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيْتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا).

«و جايگاه شما آتش است» (وَ مأْواكُمُ النّارُ).

«و هيچ ياورى براى شما نيست» (وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِيْنَ).

در واقع به فراموشى سپردن قيامت سرچشمه هرگونه ضلالت است. همان گونه كه قرآن مى گويد: انَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ لَهُمْ عَذابٌ شَديْدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ: «كسانى كه از راه خدا گمراه گشتند عذاب شديدى دارند به خاطر اين كه روز حساب را به فراموشى سپردند» (سوره ص آيه 26).(1)

البتّه خداوند همه جا حاضر است، و همه چيز نزد او حاضر، و فراموشى براى او معنا ندارد، منظور اين است كه اين فراموش كاران را چنان از زحمت خود بى نصيب مى سازد كه گويى آنها را به فراموشى سپرده است! (دقت كنيد)

***

بالأخره در دهمين و آخرين آيه، منكران معاد را به خلود در آتش و جاودانگى عذاب تهديد مى كند روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كرده، مى فرمايد: «اگر مى خواهى تعجب كنى عجيب است گفتار آنها كه مى گويند: آيا هنگامى كه خاك شديم به خلقت جديدى باز مى گرديم»؟ (وَ انْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ اذا مِتْنان وَ كُنّا تُراباًء انّا لَفِى خَلْقِ جَديدٍ).

ص: 27

سپس مى افزايد: «آنها كسانى هستند كه به پروردگارشان كافر شدند، و آنها غل و زنجيرهاست كه در گردنشان است، و آنها اصحاب آتشند، جاودانه در آن خواهند ماند» (اولئكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ اولئِكَ اْلَاغْلالُ فى اعْناقِهِمْ و اولئِكَ اصْحابُ النّارِهُمْ فِيْها خالِدُونَ).

در آغاز آيه سخن از تعجب كفار مى گويد، سپس اين تعجب را از عجائب مى شمرد، يعنى آيا مطلبى به اين وضوح، و با اين همه دلايل روشنى، جاى تعجب دارد؟ و در پايان آيه آنها را به صورت زندانيانى معرفى مى كند كه غل ها و زنجيرها برگردن دارند، چه غل و زنجيرى سخت تر از تعصب و جهل و هواپرستى كه هرگونه آزادى انديشه را از آنها مى گيرد، تا آن جا كه مسأله اى به اين روشنى مايه تعجب آنها مى گردد، چرا كه مخالف هواى نفس و تقليد كوركورانه آنهاست.

توجه داشته باشيد نمى گويد در قيامت غل و زنجير برگردن دارند بلكه ظاهر آيه اين است كه هم اكنون چنين هستند، همان گونه كه در اشعار عرب آمده است:

«لَهُمْ عَنِ الرُّشْدِ أَغْلالٌ وَ اقْيادُ؛ آنها در برابر هدايت غل ها و زنجيرها دارند».

ولى بعضى از مفسّران، آيه را اشاره به وضع آنها در قيامت مى دانند كه غل و زنجيرها به گردنشان خواهد افتاد(1) و بعضى هر دو احتمال را ذكر كرده اند.(2)

ولى بعضى آن را فقط اشاره به وضع حال آنها در دنيا شمرده اند چنانچه مرحوم علامه طباطبايى در تفسير الميزان مى گويد: اين جمله اشاره به گرفتار شدن در جهان ماده و تكيه بر هوا و تقيد به قيود جهل و غل هاى انكار است.(3)

مسلّم است اين گونه غل و زنجيرها كه انسان به اختيار خود در اين جهان بر دست و پا و گردن خويش مى نهد در قيامت به صورت غل و زنجيرهاى آتشين تجسم خواهد يافت، و او را از ارتقا به مقام قرب پروردگارباز خواهد داشت.

ص: 28

نتيجه:

از مجموع آيات فوق- و آيات ديگرى كه در ضمن مباحث آينده خواهد آمد- به خوبى روشن مى شود كه تا چه حد قرآن مجيد براى ايمان به معاد ارزش قائل است، و چگونه آن را از پايه ها و اركان ايمان، و از امورى كه ترك آن مايه گمراهى عميق و ضلال بعيد، و فاصله گرفتن از حق، و عذاب اليم، و خلود در دوزخ است مى شمرد، و انكار آن را نشانه عدم آزادى انديشه و گرفتارى در زنجيرهاى جهل و عناد و لجاجت مى داند.

و درست به همين دليل بحث هاى در قرآن گسترده ترين بحث ها بعد از توحيد و خداشناسى است.

ص: 29

ص: 30

3- وَ انَّ السّاعةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فيها وَ انَّ اللَّه يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ.

(حج- 7)

4- وَ انَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ انَّهُ حَكيْمٌ عَليمٌ.

(حجر- 25)

5- وَاللَّهُ الَّذِىَ ارْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ الى بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَاحْيَيْنا بِهِ اْلَارْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ.

(فاطر- 9)

6- كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ.

(اعراف- 29)

7- قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقاءَ اللَّهِ وَ ما كانُوا مُهْتَدينَ.

(يونس- 45)

8- كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ الَيْنا تُرْجَعُونَ.

(عنكبوت- 57)

ترجمه:

1- آن روز كه قيامت برپا مى شود مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى روند.

2- اين به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است و مردگان را زنده مى كند و بر هر چيز تواناست.

3- و اين كه رستاخيز شكى در آن نيست و خداوند تمام كسانى را كه در قبر آرميده اند زنده مى كند.

4- پروردگار تو قطعاً همه را (در قيامت) جمع و محشور مى كند چرا كه حكيم و دانا است.

5- خداوند آن كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت درآورد، ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده اى مى رانيم و به وسيله آن زمينى را بعد از مردنش زنده

ص: 31

مى كنيم، رستاخيز نيز همين گونه است.

6- (و بدانيد) همانگونه كه در آغاز شما را آفريد (بار ديگر در رستاخيز) باز مى گرديد.

7- آنها كه لقاى خداوند (و رستاخيز) را انكار كردند زيان كردند و هدايت نيافتند.

8- هر انسانى مرگ را مى چشد، سپس به سوى ما باز مى گردد.

تفسير و جمع بندى

ص: 32

و گاه مى فرمايد: يَوْمَ يَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ الْعالَمينَ: «آن روز كه مردم در برابر رب العالمين قيام مى كنند».

(مطففين 6).

و گاه مى گويد: يَوْمَ يَقُومُ الرّوُحُ وَ الْلائِكَةُ: «آن روز كه فرشته بزرگ خدا روح و فرشتگان ديگر قيام مى كنند». (نبأ 38).

و گاه مى فرمايد: يَوْمَ يَقُومُ الأَشْهادُ: «در آن روز كه گواهان قيام مى كنند». (غافر 51).

آرى آن روز روز قيام و بپاخاستن است:

روز قيامت ساعت، قيام حساب، قيام مردم، قيام فرشتگان، قيام گواهان روز قيام و قيام هر چيز.

جالب اين كه در ميان اين تعبيرات تعبير قيام الساعة مفهوم خاصى دارد، زيرا ساعت همان گونه كه گفتيم به معناى جزئى از زمان است، آيا زمان هم بپا مى خيزد؟ بعضى معتقدند كه اين تعبير دليل بر اين است كه روز قيامت خود گويى موجود زنده اى است كه قيام و برپايى براى او تصور مى شود (دقت كنيد).

***

ص: 33

نقطه مقابل حق باطل است كه واقعيت و ثبوتى ندارد بلكه خيال و پندار و سرابى بيش نيست.

جالب اين كه در اين آيه پديده هاى سه گانه فوق (پيدايش آدم از خاك، تطورات جنين، و زنده شدن زمين هاى مرده) هم به عنوان دليل بر مبدأ يعنى اصل وجود خدا ذكر شده، و هم دليل بر معاد، و هم صفات خدا (مانند قدرت) و در حقيقت اين تغييرات گسترده كه در همه چيز جهان حكمفرماست دليل بر وجود يك نقطه ثابت در عالم هستى است، و اين نظام شگرف كه بر پديده هاى متغير حكومت مى كند نشانه علم و قدرت اوست، و همه اينها دليل بر اين است كه زندگانى بعد از مرگ كاملًا امكان پذير مى باشد.

همان گونه كه در بالا اشاره شد تعبير به «احياء موتى» (حيات بعد از مرگ) به طور وسيعى در آيات معاد آمده، اين تعبير دليل روشنى بر معاد جسمانى است كه نه تنها روح انسان، بلكه جسم او نيز در جهان ديگر باز مى گردد (البتّه در سطحى والاتر و بالاتر كه بعداً اشاره خواهد شد) اگر معاد منحصراً روحانى بود حيات بعد از مرگ مفهومى نداشت، بلكه روح بعد از جدايى از جسم همچنان به بقاى خود ادامه مى دهد.

واژه «رستاخيز» در فارسى همين معناى حيات بعد از مرگ را مى رساند، چرا كه «رَسْت» از ريشه پهلوى «ريستك» به معناى «مرده» گرفته شده، و «رستاخيز» يا «رستخيز» به معناى برخاستن مردگان است (1) كه معادل عربى «قيامت» يا «احياء موتى» است.

***

ص: 34

مى خورد مانند: «ءَاذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً ءَانّا لَمَبْعُوثُونَ»: «آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم برانگيخته مى شويم» (صافات- 16).(1)

«بَعْث» در لغت، مفهوم وسيعى دارد، بعضى آن را به معناى «فرستادن» بعضى «رسانيدن»، و بعضى به معناى «پراكندن» تفسير كرده اند. ولى به طورى كه از موارد مختلف استعمال آن به دست مى آيد مفهوم آن همان چيزى است كه در فارسى از آن به عنوان «برانگيختن» تعبير مى كنيم، منتها در هر موردى به تناسب آن مورد مفهوم خاصى دارد، مانند برانگيختن پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى تبليغ، برانگيختن لشكر براى جهاد، يا انسان خواب براى اداى وظايف، يا مردگان براى حساب يا حيوان براى حركت.(2)

انتخاب اين تعبير براى قيامت به خاطر آغاز حركت است كه خداوند مردگان را از قبر بر مى انگيزد، سپس آنها را به سوى محاكم و دادگاه هاى قيامت براى حساب مى فرستد، و از آن جا نيز به سوى بهشت يا دوزخ فرستاده مى شوند، هر يك از اين مراحل يكى از مصداق هاى «بعث» است.

تعبير ديگرى در آيات قرآن نيز به چشم مى خورد كه با واژه «بَعْث» قريب الافق است، و آن ماده «بَعْثَرَة» (بر وزن منقبه) مى باشد.

اين تعبير تنها در دو آيه از قرآن ديده مى شود، وَ اذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ: «هنگامى كه قبرها زير و رو شود» (و مردگان براى حساب برانگيخته شوند)» (انفطار 4) و در جاى ديگر مى فرمايد: افَلا يَعْلَمُ اذا بُعْثِرَ ما فى الْقُبُور «آيا انسان نمى داند هنگامى كه آنچه در قبرهاست زير و رو و برانگيخته مى شود ...» (عاديات 9)

واژه «بَعْثره» را گرچه ارباب لغت به معناى زيرورو كردن و پراكندن تفسير كرده اند، ولى به گفته راغب در مفردات بعيد نيست كه اين واژه مركّب از دو كلمه «بَعْث» و «اثيرت» بوده باشد كه اوّلى به معناى برانگيختن و دوّمى به معناى پراكندن است، و لذا هر دو معنا را در مفهوم خود جمع كرده است.

«بيضاوى» همين مطلب را به تعبير ديگرى نقل مى كند كه اين واژه مركب از «بعث» و «رأى» در «اثارة» است.(3)

ص: 35

ص: 36

بلكه از پاره اى از روايات اسلامى استفاده مى شود كه در قيامت نه تنها اهل زمين كه اهل آسمان ها نيز با آنها اجتماع مى كنند و به همين دليل در تفسير «يوم التلاق» (روز تلاقى) كه يكى از نام هاى قيامت است و در سوره غافر، آيه 15 به آن اشاره شده از امام صادق عليه السلام چنين مى خوانيم كه فرمود: يَوْمَ يَلْتَقى اهْلُ السَّماءِ وَ اهْلُ الْارْضِ: «روزى كه اهل آسمان ها با اهل زمين ملاقات مى كنند»!(1)

ص: 37

زنده مى كند؟ فرمود: آيا هرگز از سرزمين خشك بى آب و علفى عبور كرده اى، سپس مرتبه ديگر از آن مى گذرى در حالى كه سبز است؟! سؤال كننده مى گويد: آرى، فرمود: «همين گونه خداوند مردگان را زنده مى كند»، يا فرمود: «نشور همين گونه است».(1)

***

ص: 38

صورت دو گروه آفريد: گروهى مؤمن و گروهى كافر (گروهى در پرتو هدايت انبياء راه هدايت را برگزيدند، و گروهى بر اثر وسوسه هاى شياطين راه ضلالت را) در قيامت نيز به صورت دو گروه محشور خواهند شد، مؤمن و كافر، سعادتمند و شقاوتمند و آيه بعد از اين آيه «فَرِيْقاً هَدى وَ فَرِيْقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ» را شاهد اين تفسير دانسته اند.

و عجيب تر اين كه فخررازى آن را دليل بر مسأله جبر و سعادت و شقاوت ذاتى پنداشته است!

در حالى كه اگر به آيات ديگر قرآن كه شبيه اين آيه است نظر بيفكنيم خواهيم دانست كه تشبيه در مسأله هدايت بعد از مرگ است، نه هدايت و ضلالت در دنيا، در سوره روم آيه 11 مى خوانيم: اللَّه يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيْدُهُ ثُمَّ الَيْهِ تُرْجَعُونَ: «خداوند آفرينش را آغاز مى كند و باز هم آن را اعاده مى كند، سپس به سوى او باز مى گرديد» و در آيه 27 همين سوره مى خوانيم: وَ هُوَ الَّذى يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ وَ هُوَ اهْوَنُ عَلَيْهِ: «او كسى است كه آفرينش را آغاز كرد سپس آن را باز مى گرداند و اين بازگرداندن براى او آسان تر است».

آيات متعدد ديگرى نيز همين معنا را مى رساند (يونس 4 و 34 نمل 64 عنكبوت 19).

ممكن است در اين جا گفته شود كه تفسير آيه به مسأله سعادت و شقاوت همان چيزى است كه در تفسير على بن ابراهيم از ابى الجارود نقل شده است كه امام باقر عليه السلام فرمود: همان گونه كه در آغاز گروهى را مؤمن و گروهى را كافر، گروهى را سعادتمند و گروهى را شقاوتمند، آفريد، همين طور در قيامت مردم به دو گروه تقسيم مى شوند گروهى هدايت يافته و گروهى گمراه (خَلَقَهُمْ حِيْنَ خَلَقَهُمْ مُوْمِناً وَ كافراً وَ سَعيداً وَ شقِيّاً وَ كَذلِكَ يَعُودُوْنَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُهْتَديِاً وَ ضالا ....)(1)

ولى بدون شك اين حديث از احاديث متشابه است و راوى آن «ابوالجارود» كه نامش «زياد بن منذر» مى باشد از كسانى است كه در كتب رجال مذمت شديدى از او شده، حتى بعضى نام «سَرْحُوب» كه يكى از نام هاى شيطان است بر او گذارده اند، در بعضى از روايات كذاب و كافر شمرده شده، و او را مؤسس مذهب منحرف «جاروديّه» (فرقه اى از زيديه» مى دانند.

بنابراين صحيح همان تفسير اوّل است.

ص: 39

7- لِقاءُ اللَّه

تعبير ديگرى كه در آيات متعددى از قرآن مجيد اشاره به قيامت و رستاخيز مى كند تعبير به «لقاء اللَّه» يا «لقاء رب» است، از جمله در هفتمين آيه مورد بحث مى خوانيم: «آنها كه لقاى خدا را تكذيب كردند مسلّماً گرفتار زيانند، و هرگز هدايت نيافته اند» (قدْ خَسِرَ الَّذيْنَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّه وَ ما كانُوا مُهْتَديْنَ).(1)

تعبير به «لقاء اللَّه» يا «لقاء رب» كه مكرر در آيات قرآن آمده، بسيار پرمعنا و عميق است، هرچند جمعى از مفسّران بسيار ساده از كنار آن گذشته اند:

گاه گفته اند منظور از «لقاء اللَّه» ملاقات فرشتگان خدا در قيامت است.

گاه گفته اند منظور ملاقات حساب و جزاء و ثواب اوست.

و گاه گفته اند به معناى ملاقات حكم و فرمان اوست.

و به اين ترتيب هر كدام كلمه اى را در تقدير گرفته اند، در حالى كه مى دانيم تقدير برخلاف اصل است و تا دليلى بر آن نباشد بايد از آن پرهيز كرد.

با توجه به اين حقيقت به سراغ تفسير اصلى آن مى رويم: بدون شك منظرو ملاقات حسى پروردگار نيست، چرا كه ملاقات حسى تنها در مورد اجسام است كه داراى مكان و زمان و رنگ و كيفيات ديگرند، به طورى كه مى توان آنها را با چشم ظاهر ديد.

بلكه منظور يك شهود باطنى و ديدار و ملاقات روحانى و معنوى با خدا است، زيرا در قيامت حجاب ها كنار مى رود، و آثار خداوند چنان در عرصه محشر و تمام صحنه هاى و مواقف قيامت ظاهر و آشكار مى گردد كه همه كس حتى كافران خدا را با چشم دل مى بينند، و او را ديدار مى كنند! (هرچند اين ديدارها متفاوت است).

مرحوم علّامه طباطبايى در تفسيرالميزان چنين مى گويد: «بندگان خدا در شرايطى قرا مى گيرند كه حجابى ميان آنها و پروردگارشان نيست، زيرا طبيعت روز قيامت ظهور و بروز حقايق است، همان گونه كه در آيه 25 سوره نور آمده: «وَ يَعْلَمُونَ انَّ اللَّه هُوَ الْحَقٌّ الْمُبيْنُ» (در آن روز مى دانند كه خداوند حق آشكار است).(2)

ص: 40

جالب اين كه در حديث مشروحى مى خوانيم مردى خدمت امام امير مؤمنان على عليه السلام آمد و عرض كرد من درباره قرآن مجيد به شك افتاده ام!

امام فرمود: چرا؟!

عرض كرد: در آيات بسيارى مى بينم كه قرآن سخن از ملاقات پروردگار در قيامت مى گويد: و از سوى ديگر مى فرمايد: لا تُدْرِكُهُ الْابْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ اْلَابْصارَ: «چشم ها او را درك نمى كند، و او چشم ها را درك مى كند) اين آيات چگونه باهم سازگار است؟

امام عليه السلام فرمود: الِّلْقاءُ هُنا لَيْسَ بِالرُّؤْيَةِ، وَ الِّلقاءُ هذوَ الْبَعْثُ فَافْهَمْ جَميعَ ما فى كِتابِ اللَّه مِنْ لِقائِهِ فَانَّهُ يَعْنى بِذلِكَ الْبَعْثَ:

«لقاء به معناى مشاهده با چشم نيست، بلكه لقاء همان رستاخيز و برانگيخته شدن مردگان است، پس معناى تمام آنچه در قرآن تعبير به لقاء اللَّه شده است درك كن كه همه به معناى بعث است».(1)

در حقيقت اميرمؤمنان على عليه السلام مسأله لقاء اللَّه را به چيزى تفسير مى كند كه شهود پروردگار از لوازم آن است، آرى روز رستاخيز روز برطرف شدن حجاب ها و كنار رفتن پرده ها، و ظهور آيات حق، و تجلى خداوند بر قلوب است، و از اين تعبير امام عليه السلام هركس به فراخور حال خود مطلب را در سطوح مختلف درك مى كند، و همان گونه كه گفتيم شهود باطنى اولياء اللَّه در قيامت با افراد عادى بسيار متفاوت و مختلف است.

***

ص: 41

مَرْجِعُكُمْ جَمِيْعاً «بازگشت همه شما به سوى خداست) (مائده 48).

و گاه نفس مطمئنه و روح تكامل يافته را مخاطب قرار داده، مى فرمايد: ارْجِعى الى رَبِّكِ: «به سوى پروردگارت بازگرد» (فجر 28).

و گاه در مقام بيان قدرت خداوند مى گويد: انَّهُ عَلى رَجْعِهِ لِقادرٌ: «او قادر است كه انسان را بازگرداند» (طارق 8).

و گاه از زبان گروهى از مؤمنان نقل مى كند: انّا للَّهِ وَ انّا الَيْهِ راجِعُونَ: «ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مى گرديم» (بقره 156).

و گاه مى فرمايد: انَّ الى رَبِّكَ الرُّجْعى «مسلَّماً بازگشت همگان به سوى پروردگار تو است». (علق 8).

اين تعبيرات كه نظائر فراوانى در قرآن مجيد دارد نشان مى دهد كه رستاخيز و قيامت از ديدگاه قرآن يك نوع بازگشت است، و مى دانيم مفهوم اين واژه آن است كه چيزى از نقطه اى آمده باشد، باز به همان نقطه برگردد.

در اين جا اين سئوال پيش مى آيد كه اين معنا چگونه درباره قيامت تطبيق مى كند، و چگونه ما از سوى خدا آمده ايم كه به سوى او باز گرديم؟!

جمعى از مفسّران در پاسخ اين سئوال كلمه اى در آيه در تقدير گرفته اند و گفته اند مفهوم آن، آن است كه الى حُكْمِهِ تُرْجَعُوْنَ: «به سوى حكم خدا باز مى گرديد». همان گونه كه گاه گفته مى شود: رَجَعَ امْرُ الْقَوْمِ الَى اْلأَميرِ: «كار مردم به امير بازگشت داده شد».(1)

ولى آيا صحيح است كه در تمام اين آيات چنين كلمه اى را محذوف بدانيم؟ اصلًا چه نيازى به تقدير و قائل شدن به حذف است؟ حتماً اين تعبير قرآنى نكته خاصى داشته كه بايد با تلاش و جستجو آن را دريابيم، براى يافتن پاسخ اين سئوال بهتر است به آغاز خلقت انسان باز گرديم.

قران مى گويد خداوند به فرشتگان خطاب كرد و فرمود: فَاذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيْهِ مِنْ رُوْحى فَقَعُوا لَهُ ساجِدِيْنَ: «هنگامى كه جسم آدم را نظام بخشيدم و از روح خود در او دميدم (اى فرشتگان) براى او سجده كنيد» (حجر 29).

مسلماً منظور از روح خدا روحى نيست كه از ذات پاك او جدا شده باشد، چرا كه او واجب الوجود

ص: 42

است و از هر نظر بسيط و خالى از اجزاء تركيبى است، بلكه منظور اين است كه از يك روح بزرگ كه از اشرف مخلوقات خدا مى باشد، در او دميده شد (و به اصطلاح اين اضافه، «اضافه تشريفيّه» است).

به اين ترتيب روح والاى انسان از آن عالم بالا به سوى جهان خاكى كشيده شده، و با اين خاك تيره پيوند يافته، تا مدارجى از كمال را طى كند، سپس از آن جدا شود و به عالم بالا و جوار قرب حق باز گردد.

درست است كه طبق معاد جسمانى در قيامت جسم و روح هر دو باز مى گردند، ولى بايد توجه داشت كه در آنجا روح به جسم باز نمى گردد بلكه جسم به سوى روح مى رود، و تعالى و تكامل مى يابد! و لذا نقائص جسم دنيوى را از دست مى دهد، فرسودگى، پيرى، فناپذيرى، درد و بيمارى، و تعب و خستگى همه از آن رخت بر مى بنند (دقت كنيد).

بعضى از دانشمندان در اين جا تشبيه زيبايى براى اين مسأله يعنى نزول روح به بدن، و سپس بازگشت به عالم بالا آورده اند: روح انسان را به غواصى تشبيه مى كنند كه براى فرو رفتن در قعر دريا و بيرون آوردن جواهرات گرانبها، جسم سنگينى را به پاى خويش مى بندد، تا به كمك آن در دريا فرو رود، هنگامى كه بر كف دريا نشست و گوهرهاى گرانبها را جمع آورى نمود. جسم سنگين را از پاى خود باز مى كند و به سطح دريا برمى گردد، و اين است معناى «رجوع» (دقت كنيد).

نتيجه:

در يك جمع بندى به اين جا مى رسيم كه روز بازپسين مراحل و مواقفى دارد كه از هر كدام از آنها در قرآن مجيد تعبيرى آورده شده است.

نخست از «قيام ساعت» و آغاز رستاخيز و دگرگونى جهان بحث مى شود.

سپس به مرحله «احياء موتى» و زنده شدن مردگان مى رسد.

بعد خداوند آنها را بر مى انگيزد يعنى مرحله «بعث» شروع مى شود.

سپس آنها را جمع مى كند، و اين مرحله «حشر» است بعد آنها را مى گستراند و اين مرحله «نشر» است.

سپس آنها بازگشت به سوى خدا مى كنند و اين مرحله معاد است.

سپس به مرحله «لقاء پروردگار» مى رسند و اين مرحله لقاء اللَّه است.

و سرانجام به سوى آن وجود نامتناهى و كمال مطلق پيش مى روند و اين مرحله «رجوع» به پروردگار

ص: 43

است.

ص: 44

ص: 45

البته اين نام ها همه در قرآن مجيد نيست، بلكه قسمتى از آنها از احاديث گرفته شده لذا از بحث تفسيرى ما خارج است، ما فعلًا تنها به سراغ نام هاى قيامت در قرآن مى رويم.

از سوى ديگر بعضى از اين نام هايى كه فيض فرموده، نه با صراحت در قرآن مجيد آمده است و نه در اخبار، بلكه استنباطى است اجمالى از كتاب و سنت، لذا بهتر آن است به سراغ نام هايى رويم كه با صراحت در قرآن مجيد ذكر شده (خواه جنبه اسم خاص داشته باشد كه تعداد محدودى از آنهاست يا جنبه توصيف و بيان ويژگى هاى آن روز).

اين اسامى را در سه گروه مى توان خلاصه كرد:

بخش اول، نام هايى است كه با يك اضافه واژه «يوم» به يك كلمه، از يكى از ابعاد و ويژگى هاى آن روز خبر مى دهد و آنها عبارتند از:

***

ص: 46

قضات بپا مى خيزند، و رأى نهايى اعلام مى شود، اين بپاخاستن دليل بر احترام به رأى دادگاه و تسليم در مقابل آن است.

از اين گذشته، انسان هنگامى كه مى خواهد به طور جدّى كارى را انجام دهد بپا مى خيزد و آماده اجرا مى شود، به همين جهت مسأله «قيام» دليل بر تصميم و اراده محكم و آمادگى و احترام نسبت به انجام كارى است، و شايد به همين دليل واژه «قيامت» در قرآن مجيد، اين همه تكرار و تأكيد شده است.

اضافه بر اينها، قيام مردگان از قبرها، خود نيز يكى از دلايل اين نامگذارى است.

در حديثى از امام على بن الحسين عليه السلام مى خوانيم: اشَدُّ ساعاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلاثُ ساعاتٍ: السّاعَةُ الَّتى يُعايِنُ فِيْها مَلَكَ الْمَوْتِ، وَ السّاعَةُ الَّتى يَقُوْمُ فيها مِنْ قَبْرِهِ، وَ السّاعَةُ الَّتى يَقِفُ فيها بَيْنَ يَدَىِ اللَّه تَبارَكَ وَ تَعالى «شديدترين ساعات انسان ها، سه ساعت است، ساعتى كه فرشته مرگ را در برابر خود مى بيند، و ساعتى كه از قبر برمى خيزد و ساعتى كه در برابر خداوند متعال مى ايستد».(1)

ص: 47

تعبير به «الْيَوْمُ الْاخِرُ»- يا- «الدّارُ الْاخِرَةُ» يا- «الْاخِرَةَ» در برابر دار دنياست كه از آن به «نشئه اولى» تعبير شده چنان كه مى خوانيم: وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ اْلأُوْلَى فَلَوْلا تَذَكَّرُونَ: «شما عالم نخستين را دانستيد چگونه متذكر نمى شويد (كه عالمى بعد از آن است)» (واقعه 62).

و در آيه 4 سوره ضحى آمده است و لَلآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْاولى «عالم آخرت از عالم نخستين براى تو بهتر است».

به گفته ارباب لغت، «آخِرْ» نقطه مقابل «اوّل» است و «آخَر» (به معناى ديگر) نقطه مقابل «واحد» است.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: آخرت را از اين نظر آخرت ناميده اند كه بعد از دنياست، و دنيا از اين نظر دنيا ناميده شده كه به مردم نزديك است (از ماده دُنّو) و بعضى هم گفته اند به خاطر دنائت و پستى آن است نسبت به آخرت.(1)

شبيه همين معنا در تفسير روح البيان و تفسير فخررازى نيز آمده است.(2)

اين تعبير ضمناً بيانگر اين واقعيت است كه سير تكاملى انسان از اين جهان شروع مى شود. و ادامه مى يابد، جهان ديگر آخرين مرحله اين مسير است، دنيا به منزله منزلگاه هاى ميان جاده است. و آخرت قرارگاه نهايى و ابدى است.

اين هشدارى است به همه انسان ها كه دينا را سراى جاودان نشمرند، دل به آن نبندند، آن را هدف نهايى نشمرند، و تمام نيرو و قدرت خود را معطوف آن ندارند بلكه از آن به صورت گذرگاهى براى وصول به سراى ديگر بهره گيرند.

***

ص: 48

گفت: من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از هر متكبرى ك به روز حساب ايمان نمى آورد» (غافر 27).

و گاه از آن تعبير به يَوْمَ يِقُومُ الْحِسابُ» (روزى كه حساب برپا مى شود) شده است. (ابراهيم 41).

مقاييس اللغة چهار ريشه براى ماده «حساب» ذكر مى كند: شمردن، كفايت كردن، و «حسبان» به معناى بالش كوچك، و «احْسَبَ» به معناى كسى كه بر اثر بيمارى پوست تنش سفيد شده و موهاى او ريخته است.

بعضى از ارباب لغت معانى بيشترى براى آن ذكر كرده، و حتى آن را به هفت معنا رسانده اند كه از جمله آنها مجازات و عذاب است.(1)

ولى ظاهر اين است كه همه معانى فوق آن گونه كه اجمالًا از مفردات راغب بر مى آيد به يك معنا باز مى گردد، و آن حسابرسى كردن است، و اگر در معنى كفايت به كار مى رود به خاطر آن است كه محاسبه اى براى رسيدن به كفايت صورت مى گيرد، و همچنين در مورد مجازات به خاطر آن است كه بعد از حسابرسى انجام مى شود، معانى ديگر نيز به نحوى بازگشت به اين معنا مى كنند (مثلًا اطلاق آن بر نوعى از بيمارى جلدى به خاطر شباهت با مجازات الهى است كه بعد از حساب واقع مى شود، و شايد بالش كوچك را از اين رو حسبان ناميده اند كه حسابگران در موقع حساب به آن تكيه مى كنند).

به هر حال يكى از روشن ترين برنامه هايى كه در قيامت انجام مى گيرد، و اصولًا قيام قيامت به خاطر آن است، مسأله حساب الهى است كه شرح چگونگى آن به خواست خدا در بحث هاى مربوط به منازل آخرت خواهد آمد.

***

ص: 49

واژه بر معناى جزا اطلاق شده يا به خاطر آن است كه در مقابل آن بايد مطيع بود يا اينكه جزا مولود اطاعت است).

در بعضى از روايات نيز به معناى روز حساب تفسير شده كه در حقيقت از قبيل ذكر علّت و اراده معلول است زيرا حساب مقدمه اى براى جزاست.

***

ص: 50

اين تعبير تعبير بسيار پرمعنايى است كه بيانگر جدايى ها در آن روز عظيم است: جدايى حق از باطل، جدايى صفوف مؤمنان و صالحان از كافران و مجرمان، جدايى برادر از برادر، و پدر و مادر از فرزند. و جدايى سرنوشت خوبان و بدان.

اين تعبير گاهى به معناى يوم القضاء و روز داورى نيز مى آيد، زيرا قاضى به وسيله حكم خود منازعه را پايان مى دهد، و لذا به حكم و قضاوت كه علت پايان مخاصمات است، «الفصل» گفته مى شود.

***

ص: 51

ص: 52

هركدام به يكى از ابعاد آن اشاره دارد، و در اينجا سخن از ابديت آن است، البته مسأله خلود منحصر به نعمت هاى بهشت نيست، عذاب هاى دوزخ نيز چنين است، اما در قرآن تعبير «يوم الخلود» تنها در همين يك مورد به كار رفته است، و در مورد دوزخ تعبير مشابه ديگرى به عنوان دارالخلد (سراى جاودانى) ديده مى شود: ذلِكَ جَزَاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ لَهمْ فِيهَا دارُالْخُلدِ؛ كيفر دشمنان خدا آتش است و سراى جاويد دوزخيان در آن خواهد بود» (فصلت 28).

***

ص: 53

«حَسْرَة» از ماده «حَسْر» به گفته مفردات و مقاييس و جمعى ديگر از ارباب لغت به معناى آشكار كردن است، و لذا حَسَرْتُ عَنِ الذِراعِ يعنى آستين را بالا زدم و دست خود را ظاهر كردم، سپس واژه حسرت به غم و اندوهى كه بر امور از دست رفته حاصل مى شود اطلاق شده، گويى جهل و ناآگاهى انسان نسبت به ضررهاى عملى كه انجام داده كنار مى رود و حقيقت آشكار مى گردد.

اين در حالى است كه بعضى ديگر اصل آن را به معناى «عقب زدن» مى دانند، ولى مثلًا هنگامى كه دريا عقب نشينى مى كند طبعاً سواحلى كه زير آب بود آشكار مى گردد، يا هنگامى كه انسان آستين خود را عقب مى زند دست ها ظاهر مى شود، اين در حقيقت از لوازم معناى اوّل است.(1)

به هر حال اندوه و تأسف و ندامت از لوازم مفهوم آن است، و روز قيامت راستى روز اندوه و ندامت و حسرت شديد است، نه تنها براى بدكاران، بلكه حتى براى نيكوكاران، زيرا وقتى پاداش هاى عظيم الهى را مى بينند تأسف مى خورند چرا بيشتر و بهتر كار نيك انجام نداده اند!

اين مطلبى است كه جمعى از مفسّران به آن تصريح كرده اند(2) ولى فخررازى مى گويد تنها بدان هستند كه گرفتار حسرت مى شوند و براى اهل بهشت حسرتى نيست چرا كه در آنجا هيچ غم و اندوهى نمى تواند وجود داشته باشد.(3)

ولى بايد گفت اين گونه غم، نوعى كمال است، و مايه ناراحتى و عذاب روحى نيست، بنابراين وجود آن در بهشت نيز مشكلى ندارد (دقت كنيد).

به هر حال اگر تأسف و حسرت در دنيا قابل جبران است در آنجا راهى براى جبران وجود ندارد و لذا بايد آن روز را روز حسرت واقعى و روز حسرت بزرگ ناميد، همين معنا در آيه 56 سوره زمر به شكل ديگرى آمده است كه مى فرمايد: انْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فى جَنْبِ اللَّهِ: «اين هشدارها و اخطارها به خاطر آن است كه مبادا كسى روز قيامت بگويد واحسرتا! از كوتاهى هايى كه در اطاعت فرمان خدا كرده ام».(4)

ص: 54

ص: 55

«اى قوم! من بر شما از روزى كه مردم يكديگر را صدا مى زنند (و از هم يارى مى خواهند اما صدايشان به جايى نمى رسد) بيمناكم».

«التَّنادْ» در اصل «التنادى» بوده كه ياى آن حذف شده و كسره دال كه دليل بر آن است بر جاى مانده، از ماده «نداء» به معناى صدا زدن است.

بسيارى از مفسران معتقدند كه «يوم التناد» از اسامى قيامت است (1) و هر كدام براى اين نامگذارى دليلى ذكر كرده اند.

بعضى گفته اند به خاطر آن است كه دوزخيان و بهشتيان يكديگر را صدا مى زنند، دوزخيان مى گويند:

مقدارى از آب گواراى بهشتى يا از روزى هاى خدا داد به ما محبت كنيد (وَ نادى اصْحابُ النّارِ اصْحابَ الْجَنَّةِ انْ افيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ اوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ) و بهشتيان در پاسخ مى گويند: خداوند اينها را بر كافران تحريم كرده است (قالُؤا انَّ اللَّه حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرينَ) (اعراف 50).

اين معنا در حديثى در كتاب «معانى الاخبار» از امام صادق عليه السلام روايت شده است.

بعضى مى گويند اين نامگذارى به خاطر آن است كه در صحنه محشر مردم يكديگر را صدا مى زنند و از همه كمك مى خواهند.

يا اين كه فرشتگان مردم را براى حساب صدا مى زنند و مردم فرشتگان را براى استمداد! يا اين كه مؤمن هنگامى كه نامه اعمال خود را مى بيند، از روى شوق فرياد مى زند: هاؤُمُ اقْرَوْا كِتابِيَه: «اين نامه اعمال من است! اى مردم بياييد و آن را بخوانيد»! (حاقه 19).

و كافر در آن هنگام كه نامه عملش را به دستش مى دهند از شدت وحشت فرياد مى كشد: يا لَيْتَنى لَمْ اوْتَ كِتابِيَه: «اى كاش نامه اعمال مرا به دست من نمى دادند»!

البته وجوه ديگرى نيز براى اين نامگذارى ذكر شده كه در بعضى از تفاسير آن را بالغ بر هشت وجه شمرده اند، ولى بعضى از آنها ضعيف به نظر مى رسد. اين نكته نيز قابل ذكر است كه تمام اين معانى ممكن است در مفهوم آيه جمع باشد چرا كه منافاتى در ميان آنها نيست.

ص: 56

ص: 57

ص: 58

غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ؛ روز حساب مردم بسيار به آنها نزديك شده اما آنها درغفلتند و رويگردان هستند.

توجه داشته باشيد كه جمله «اقترب» تأكيد بيشترى از «قرب» را مى رساند، و اشاره به اين است كه حساب روز قيامت بسيار نزديك مى باشد.

قيامت به قدرى نزديك و حتمى است كه قرآن در بسيارى از تعبيرات خود با صيغه هاى فعل ماضى از آن ياد مى كند، مانند آيات 65 و 66 سوره فرقان مى فرمايد: «انَّ عَذابَها كانَ غَرَاماً، انَّها سائتْ مُسْتَقَراً وَ مُقاماً. «عذاب جهنم بسيار سخت و پردوام بوده، و دوزخ جايگاه بد و محل اقامت بدى بوده است» و آيات فراوان ديگر.

***

ص: 59

است. آن روز حتى براى مؤمنان روز آسانى نيست، و دادن حساب تمام اعمال حتى به اندازه سنگينى يك ذره و گذشتن از آن گردنه هاى سخت، كار بسيار دشوارى است.

***

ص: 60

كار مى رود، ولى «وعيد» تنها در موارد وعده هاى شرّ گفته مى شود، و لذا «ابن منظور» در لسان العرب آن را به تهديد تفسير كرده است، و واژه «ايعاد»، نيز به همين معنى آمده است.

به هر حال، اين نام اشاره پرمعنايى به تمام مجازات هاى روز قيامت است، اعم از مشكلات صحنه محشر و دادگاه عدل الهى، و مجازات هاى دوزخ، و اعم از كيفرهاى مادى و معنوى، مانند رسوايى در ميان خلائق، و دور ماندن از فيض قرب پروردگار.

در اينكه منظور از نفخ صور در اين آيه، نفخه مرگ و پايان دنياست، و يا نفخه حيات و آغاز آخرت؟ در ميان مفسّران گفتگو است، ولى آيه بعد از اين آيه كه مى گويد: وَ جائَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيْدٌ: «و هر انسانى وارد محشر مى گردد در حالى كه همراه او سوق دهنده و گواهى دهنده است» دليل بر آن است كه منظور نفخ دوم است، و روز وعيد نيز همان روز است.(1)

***

ص: 61

مى گردد، در حالى كه در دنيا احوال خلق مكتوم و نامعلوم (همچون شب) است.(1)

ص: 62

است، و هيچ كس حتى انبياء مرسلين و ملائكه مقربين از آن آگاهى ندارند، ولى نزد خداوند ثابت و قطعى و از هر نظر معلوم است.

2- «علم اجمالى» يعنى آگاهى بر اين كه همه ما ما چنين روزى را در پيش داريم، و از آن جا كه اين آگاهى- به طورى كه در بحث هاى آينده به خواست خدا مى آيد- از اعماق فطرت ما مى جوشد، به علاوه دلائل متعددى از طريق عقل و خرد براى آن وجود دارد كه عالم و عامى هر كدام مى توانند اجمالى به آن دست يابند، و اضافه بر اين تمام انبياء و پيامبران الهى از آن خبر دادند، آن روز روز معلوم، قطعى، و مسلم است، هرچند تاريخ دقيق آن را ندانند.

درست مانند اين كه همه ما به طور قطع مى دانيم سرانجام مى ميريم، و از دنيا مى رويم هرچند هيچ كس تاريخ پايان عمر خود را نمى داند.

غالب مفسّران معناى اوّل را برگزيده اند ولى بعضى بيشتر، روى معناى دوّم تكيه مى كنند، و كلمه «قُل» را دليل بر عمومى بودن اين علم مى شمرند، چرا كه مفهومش اين است به همگان اين مطلب را ابلاغ كن.(1)

ولى جمع هر دو تفسير در مفهوم آيه نيز كاملًا ممكن است.

ضمناً پيامى كه اين تعبير (يَوْمٌ مَعْلُومٌ) به ما مى دهد اين است كه در برخورد با آن جدّى باشيم و خود را براى ملاقات آن روز آماده كنيم، و يقين بدانيم كه قيامت با تمام آثار و پيامدهايش به هر حال خواهد آمد، و اين علم و يقين اثر تربيتى فوق العاده اى دارد.

***

ص: 63

ناگفته پيداست كه «عبوس» از صفات انسان است، و به كسى گفته مى شود كه قيافه اش را درهم كشيده و كاملًا ناخشنود است، و توصيف آن روز به «عبوس» كنايه زنده اى از وضع وحشتناك آن روز است، يعنى آن قدر حوادث آن سخت و ناراحت كننده است كه نه تنها انسان ها در آن روز عبوس اند، بلكه گويى خود آن روز نيز قيافه اش را سخت درهم كشيده و ناراحت است!

«قَمْطَرِيْر» به گفته بسيارى از مفسّران به معناى «سخت و شديد» يا انسان ترش روى و عبوس است، بنابراين مفهوم آن نزديك به مفهوم عبوس است، اين واژه از ماده «قطر» (بر وزن قفل) گرفته شده و ميم زائده است، و به قولى از ماده «قَمْطَر» (بر وزن خنجر) گرفته شده.

به هر حال تعبير فوق نشان مى دهد كه حوادث آن روز به قدرى سخت و شديد و دشوار و دردناك است كه آثار آن از درون جان انسان ها به قيافه ها منتقل مى شود، و وحشت و اضطراب سرتاپاى همگان را فرا مى گيرد، چون كسى از پايان كار خود خبردار نيست، و همگى در انتظار حساب و در انتظار لطف خدا هستند.

بعضى از مفسران گفته اند: سُبْحانَ اللَّهِ ما اشدَّ اسْمُهُ وَ هُوَ مِنْ اسْمِهِ اشَدُّ، «سبحان اللَّه! روز قيامت چه نام شديد و سختى دارد (عبوساً قمطريرا) و از آن شديدتر خود آن روز است»!

***

ص: 64

در اين جا گروه اوّل پايان مى يابد:

از مجموع نام ها، و توصيف ها و تعبيرهاى مختلفى كه در اين بخش آمد، اين حقيقت به خوبى تجلى مى كند كه قرآن براى بيدارى انسان ها، و تعليم و تربيت و سوق آنها به تكامل و تعالى، «معاد» را در چهره هاى مختلفش نشان داده، و نام هاى گوناگونى براى آن برگزيده كه هر نام به يكى از ابعاد حوادث عظيم و تكاندهنده آن روز بى مانند اشاره مى كند.

هريك از اين نام ها، يا به تعبير ديگر هريك از اين اوصاف، براى آن روز پيامى مخصوص به خود دارد، پيامى به همه نسل ها، در همه قرون و اعصار.

پيامى كه توجه به آن عامل نيرومند بازدارنده اى از كژيها و زشتى ها و گناهان و جرايم و آلودگى ها و مظالم است.

پيامى كه مطالعه آن ابعاد فصاحت و بلاغت قرآن را در زمينه هاى مختلف مخصوصاً در مسائل تربيتى كاملًا واضح و آشكار مى سازد و براى رهروان راه حق و پويندگان مسير قرب خدا بهترين راهنماست (دقت كنيد).

***

بخش دوّم:

اكنون به سراغ بخش ديگرى از نام هاى قيامت مى رويم كه اوصاف قيامت نه در يك كلمه، بلكه در يك جمله خلاصه شده است.

ص: 65

لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْق نُعيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا انّا كُنّا فاعِلينَ: «روزى كه ما آسمان را همچون طومارى در هم مى پيچيم، سپس همان گونه كه آفرينش را آغاز كرديم آن را باز مى گردانيم، اين وعده اى است كه ما داده ايم و قطعاً آن را انجام خواهيم داد».

«سِجِلْ» از ماده سَجْل (بر وزن سَطْل) به معناى دلو بزرگ و پر از آب است و ريشه آن را به معناى «جمع كردن و ذخيره نمودن براى ريختن و منتشر ساختن، دانسته اند، به همين دليل به دلو بزرگ «سَجْل» گفته مى شود، و «سِجِلّ» (با كسر سين و جيم و تشديد لام) به اوراقى كه مطالب را روى آن مى نويسند و گاه آن را به صورت «طومار» به هم مى پيچند، گفته اند، و در اين صورت تعبير طى السجل گفته مى شود.

بعضى نيز بر اين باورند كه سِجلّ به معناى كتاب هايى است كه احكام قضايى و صورت دعاوى و مانند آن در آن نوشته و جمع آورى مى شود، و لذا تسجيل به معناى ثبت كردن و قرار دادن و اثبات نمودن آمده است.(1)

به هر حال ظاهر آيه اين است كه در پايان جهان و آستانه قيامت، تمام آسمان ها به هم پيچيده مى شوند، همان گونه كه در آغاز به صورت توده واحدى بوده اند، و اين چيزى است كه در علم امروز نيز به آن تصريح شده كه عالم هستى در آغاز به صورت توده واحدى بوده سپس به عللى كه درست نمى دانيم به سرعت به دور خود به گردش درآمد، و بر اثر نيروى گريز از مركز اجزاى آن از هم دور مى شوند، و هم اكنون عالم در حال گسترش است، ولى احتمالًا بعد از رسيدن به حد نهايى گسترش بازگشت شروع مى شود، و بار ديگر با سرعت به سوى مركز جهان حركت مى كنند، و سرانجام به هم مى پيچند و توده واحدى را تشكيل مى دهند، و اين پايان نظام اين جهان است.

بار ديگر حركت نوينى آغاز مى گردد، و زمين و آسمان جديدى به وجود مى آيد كه جهان ديگرى را تشكيل مى دهد.

طبق اين معنا هيچ نيازى به اين كه آيه را به صورت بيان كنايى تفسير كنيم نداريم، هرچند بسيارى از مفسّران به سراغ معانى كنايى رفته اند، شايد به خاطر اين جهت كه اين تفسير در آن زمان مطرح نبوده است.

ولى به هر صورت جمع شدن آسمان ها به معناى نابودى مطلق آنها و از ميان رفتن عالم ماده نيست، چرا كه قرآن با صراحت در آيات متعدد مى گويد انسان ها از قبرها برمى خيزند، و استخوان هاى پوسيده لباس

ص: 66

حيات در تن مى پوشند، و خاك هاى حاصل از پوسيدن بدن ها باقى مى ماند و جمع مى شود و حيات نوى را آغاز مى كند.

ص: 67

اين نام نيز فقط يكبار در قرآن مجيد در سوره طور آيه 9 آمده، كه بعد از اشاره به وقوع عذاب الهى و عدم وجود مانع و رادع از آن (انَّ عَذابَ رَبِّكَ لَواقِعٌ مالَهُ مِنْ دافعٍ) مى فرمايد: اين در روزى است كه آسمان شديداً به حركت درمى آيد و كوه ها از جا كنده و متحرك مى شوند» (يَوْمَ تَمُورَ السَّماءُ مَوْراً وَ تَسيرُ الْجِبالُ سَيْراً).

«مَوْر» (بر وزن موج) به گفته ارباب لغت معانى مختلفى دارد: به معناى حركت دورانى، و به معناى موج، و حركت سريع، و رفت و آمد و گرد و غبارى كه باد آن را به هر سو مى برد آمده است (1) و مناسب ترين معنا در اين جا همان حركت سريع است.

اين حركت ممكن است همان حركت سريع به سوى مركز جهان به هنگام انقباض مجموعه عالم هستى بوده باشد كه در صفحات قبل به آن اشاره شد، و نيز ممكن است اشاره به حركت دورانى عالم در مسير انبساط و انقباض مجموعه جهان باشد.

فخررازى در ذيل اين آيه مى گويد: جمله وَ تَسيرُ الْجِبالُ سَيْراً: (كوه ها به سرعت حركت مى كنند) توضيحى براى حركت آسمان هاست يعنى همان گونه كه اگر انسان سوار بر كشتى باشد و با سرعت در كنار ساحل پيش برود چنين به نظرش مى رسد كه تمام زمين ها و درخت ها در حركتند، همچنين آن روز كه كوه ها و به همراه آن انسان ها حركت مى كنند چنين به نظر مى رسد كه همه آسمان ها به حركت در آمده!(2)

مفهوم اين سخن آن است كه آسمان ها در حقيقت حركت نمى كنند، بلكه در احساس بيننده چنين به نظر مى رسد ولى اين خلاف ظاهر آيه است.

***

ص: 68

در آيه نخست مى گويد:

«به خاطر بياوريد روزى را كه آسمان ها با ابرها از هم شكافته مى شوند» «وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ).

و در آيه بعد مى گويد: «احياى مردگان روزى خواهد بود كه زمين از روى آنها شكافته مى شود و به سرعت (از قبرها) خارج مى گردند» (يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً).

شكافته شدن زمين از روى انسان ها مفهوم روشنى دارد و اشاره به زلزله رستاخيز است كه قبرها را از هم مى شكافد، و انسان ها به فرمان خدا زنده مى شوند و به سرعت براى حساب و جزا خارج مى شوند.

و اما شكافته شدن آسمان ها با ابر ممكن است اشاره به انفجارات عظيمى باشد كه در پايان جهان در كرات آسمانى رخ مى دهد، و ابرهايى كه حاصل از اين انفجارات است صفحه آسمان را فرا مى گيرد (اين در صورتى است كه «باء» در «بالغمام» را به اصطلاح باء ملابست باشد يعنى توأم و همراه با ابرها).

يا اين كه آسمان ها يعنى «كرات آسمانى» به سبب ابرهايى كه حامل امواج عظيم و نيرومندى از قدرت هاى اتمى و غير آن است از هم شكافته مى شوند (و در اين صورت باء براى سببيت است).(1)(2)

مرحوم علامه طباطبايى در ذيل اين آيه مى گويد: بعيد نيست كه اين سخن كنايه از كنار رفتن ابرهاى جهل و نادانى، و نمايان گشتن عالم غيب، و ظهور و بروز فرشتگان و نزول آنها به زمين، يعنى موطن انسان بوده باشد.(3)

ولى از آن جا كه حمل بر معناى كنايى نيازمند به قرينه خاصى است كه در آيه وجود ندارد تفسير اوّل مناسب تر به نظر مى رسد، همان گونه كه در آيه دوّم نيز شكافته شدن زمين به همان معناى ظاهرى آن است نه كنايى و معنوى

شاهيد ديگر اين كه آيات بسيارى در قرآن مجيد وجود دارد كه نشان مى دهد در آستانه قيامت دگرگونى و انقلاب شديدى در تمام شئون عالم ماده، اعم از آسمان و زمين و كوه ها و درياها رخ مى دهد.

ص: 69

ص: 70

اينها همه مربوط به حوادثى است كه منجر به پايان اين جهان و سپس آغاز جهان ديگر مى گردد كه قرآن مجيد آنها را به هم آميخته، و در كنار هم قرار داده است.

از يكسو از ناتوانى انسان، و از سوى ديگر تحولات هول انگيز پايان اين جهان، و از سوى سوّم دگرگونى عالم براى قيام قيامت و شور محشر خبر مى دهد، و همه اين تعبيرات در راستاى تربيت انسان و هشدارهاى مكرر و پى در پى نسبت به اوست.

«تَرْجُفُ و راجِفَة» از ماده «رَجْف» به معناى تكان شديد است، و لذا به درياى پرموج «بَحْرٌ رَجّافٌ» مى گويند، و «ارْجافْ» به معناى پراكندن شايعات بى اساسى است كه جامعه را تكان مى دهد، و «اراجِيْف» به ريشه هاى فتنه ها و آشوب ها گفته مى شود.

گرچه در معناى «راجفه» در آيه فوق احتمالات مختلفى داده اند از جمله واقعه، صيحه بزرگ و ... ولى به قرينه آيه ديگر اشاره به زمين است كه در آن روز سخت به لرزه در مى آيد.

«كَثِيْب» به معناى «شن متراكم» است، و بعضى آن را به معناى «قطعه بزرگ شن» دانسته اند.

«مَهِيلُ» به معناى شن بسيار نرمى است كه وقتى پا روى آن مى گذارند پراكنده مى شود، و هنگامى كه يكسوى آن را بردارند بقيه فرو مى ريزد، و لذا بعضى آن را به معناى شن سيّال تفسير كرده اند.(1)

***

ص: 71

الْخُرُوجِ» كه در آخر آيه آمده.

در اين كه اين «فرياد عظيم» چگونه است؟ و با چه وسيله صوتى انجام مى شود؟ و چه تأثيرى در احياى مردگان دارد؟ هيچ كس دقيقاً نمى داند، ولى قرآن با يك اشاره اجمالى و سربسته به سراغ آن رفته است، و تعجب ندارد كه حقيقت آن امروز بر ما روشن نشود، زيرا همه چيز رستاخيز با اين زندگى متفاوت است، و هاله اى از ابهام آن را پوشانيده، همان گونه كه درك زندگى اين دنيا براى طفلى كه در شكم مادر است امكان پذير نيست، هرچند فرضاً داراى قدرت عظيم تفكر باشد.

و در دومين آيه (آيه 45 سوره طور) مى فرمايد: «آنها را رها كن تا آن روز را كه فرياد بر آنها زده مى شود ملاقات كنند» (فَذَرْهُمْ حَتّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذى فيهِ يُصْعَقونَ).

«يُصْعَقُونْ» از ماده «اصْعاقْ» در اصل از «صاعقه» گرفته شده، و از آن جا كه صاعقه هم داراى صداى عظيم است، و هم مايه هلاكت مى گردد، اين جمله به هر دو معنا تفسير شده، اگر به معناى هلاكت باشد اشاره به نفخه اوّل و پايان جهان است، همان گونه كه در آيه 68 زمر مى خوانيم: «وَ نُفِخَ فى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فى السَّمواتِ وَ مَنْ فى الْارْضِ: «در صور دميده مى شود و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند هلاك مى شوند»، و اگر به معناى فرياد باشد ممكن است اشاره به نفخه اوّل يا نفخه دوّم باشد كه نفخه رستاخيز است، و در اين صورت همرديف آيه قبل مى شود.

بسيارى از مفسّران معناى اوّل را ترجيح داده اند، و در عين حال احتمال دوّم را نيز ناديده نگرفته اند.(1)

و اين كه بعضى احتمال داده اند منظور هلاكت گروهى از مشركات در جنگ بدر است بسيار بعيد به نظر مى رسد (شاهد اين مدعى آيه 68 زمر است كه در بالا به آن اشاره شد).

***

ص: 72

و در آيه دوّم مى فرمايد: «اين مجازات ها در آن روز واقع مى شود كه در صور دميده خواهد شد، و مجرمان را با بدن هاى كبود در آن روز گردآورى مى كنيم»: (يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِميْنَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً).

و در آيه سوّم مى فرمايد: «به خاطر بياوريد آن روز را كه در صور دميده مى شود، و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند در وحشت فرو مى روند مگر كسانى كه خدا بخواهد» (وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ مَنْ فِى اْلأَرْضِ الأ مَنْ شاءَ اللَّه).

و در آيه چهارم مى فرمايد: «همان روزى كه در صور دميده مى شود و شما فوج فوج وارد محشر مى شويد»: (يَوْمَ يُنْفَحُ فى الصُّورِ فَتَأْتُونَ افْواجاً).

همان گونه كه در بحث «نفخ صور» به خواست خدا خواهد آمد قرآن مجيد از دو نفخ صور خبر مى دهد:

در نفخه اوّل همه موجودات زنده زمين و آسمان مى ميرند، و در نفخ دوّم كه نفخه حيات است همگى زنده و آماده براى حساب و كتاب مى شوند، ولى آيات چهارگانه فوق همه يا غالباً مربوط به نفخ دوّم يعنى نفخ حيات در قيامت است.

در هر صورت اين توصيف قرآن از قيامت، حوادث زيادى را كه در آغاز آن روز واقع مى شود در نظرها مجسم مى كند، و اين تعبير از تعبيرهاى بسيار پرمعناست كه حوادث سخت و وحشتناك آن روز را از مقابل چشم دل عبور مى دهد و او را آگاه مى سازد.

درباره معناى «صور» و مفهوم «نفخ» و ديگر خصوصيات آن به خواست خدا در جاى خود بحث خواهد شد، تنها براى اين كه بدانيم اين تعبير چه محتوايى در بردارد به يك حديث از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه در ذيل آيه چهارم (آيه 18 نبأ) روايت شده، و تنها به گوشه اى از اين حوادث اشاره مى كند يادآور مى شويم:

«معاذ بن جبل» مى گويد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تفسير آيه «يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَاتُونَ افْواجاً» را پرسيدم، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود از مطلب بزرگى سئوال كردى، سپس سيلاب اشك از چشمان مباركش جارى شد، و فرمود: «اين افواجى كه به هنگام نفخ صور وارد محشر مى شوند ده گروه از امت من هستند كه خداوند آنها را از جماعات مسلمين جدا مى سازد: گروهى به صورت بوزينگان هستند- آنها كه در ميان مردم سخن چينى و جاسوسى مى كنند، گروه ديگرى به صورت خوك ها خواهند بود- آنها كه اهل

ص: 73

اموال حرامند- گروهى را با پاهايشان آويزان مى كنند- آنها كه ربا خوارند- گروه ديگرى نابينايند- آنها كه در قضاوت ستم مى كنند- و گروهى كر و لال وارد محشر مى شوند، آنها كسانى هستند كه در اعمالشان گرفتار عُجبند، گروه ديگرى زبانهايشان را به دندان مى جوند، آنها دانشمندان و سخن گويانى هستند كه گفتارشان از اعمالشان جداست! و گروهى دست و پا بريده وارد مى شوند، و آنها آزار دهندگان همسايگانند، و گروهى را بر شاخه هاى آتش دوزخ به دار مى آويزند، و آنها خبرچينان ميان مردم، و سلاطين ظالمند، و گروهى بدبوتر از مردارند، و آنها كسانى هستند كه در اين دنيا در شهوات غرقند و حق اللَّه را از اموالشان نمى پردازند، و بالاخره گروهى لباس هاى آلوده به قطران (قطران ماده قابل اشتعال است) كه به تنهايشان چسبيده در تن دارند و آنها اهل كبر و غرورند»!(1)

***

ص: 74

در يك هزار سال صورت مى گيرد، و فرشتگان به فرمان الهى مجرى اين تدبير تكوينى هستند، سپس دوران ديگرى آغاز مى شود.

ولى با توجه به ساير آيات قرآن كه سخن از پيچيده شدن آسمان و زمين مى گويد، همچنين رواياتى كه در شرح اين آيه نازل شده استفاده مى شود كه ناظر به روز قيامت است.

و لذا مرحوم علّامه طباطبايى در الميزان نيز بعد از ذكر احتمالات آيه، اين تفسير را ترجيح داده است.(1)

منتها در اين جا اين سئوال پيش مى آيد كه چگونه در آيه اوّل مقدار آن روز پنجاه هزار سال- طبق سال هاى ما- و در آيه دوّم يك هزار سال بيان شده است.

پاسخ اين سئوال به روشنى در حديثى كه مرحوم شيخ طوسى در امالى از امام صادق عليه السلام نقل كرده، آمده است، فرمود:

«انَّ فى الْقِيامَةِ خَمْسِيْنَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِفٍ مِثْلُ الْفَ سَنَةٍ، مِمّا تَعُدُّوْنَ ثُمَّ تَلا هذِهِ اْلآيَةَ: فى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِيْنَ الْفَ سَنَةٍ؛ «در قيامت پنجاه موقف (محل توقف براى رسيدگى به حساب اعمال بندگان) است، هر موقفى به اندازه يك هزار سال از سال هايى كه شما مى شمريد، سپس امام اين آيه را تلاوت فرمود: «در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است».

در اين كه اعداد هزار و پنجاه هزار سال در اين جا براى تعداد و شماره يا براى تكثير است دو احتمال وجود دارد ولى به هر حال پيامى كه از اين آيات به گوش مى رسد اين است كه آن روز روزى است بسيار سخت و مشكل، و روزى است بسيار دقيق و پيچيده كه هيچ كس به آسانى نمى تواند از آن بگذرد، و همه بايد خود را براى چنان روز طولانى پرمخاطره اى آماده سازند.

اين نكته قابل توجه است كه روز يعنى گردش دورانى يك كره به دور خود در كرات آسمانى كاملًا با هم متفاوت است، در حالى كه كره زمين هر 24 ساعت يكبار به دور خود مى گردد كره ماه گردش وضعى خود را تقريباً در طول يك ماه انجام مى دهد (روز آن در حدود دو هفته و شب آن در حدود دو هفته است) همچنين كرات منظومه شمسى هركدام شب و روز خود را در مقدار خاصى طى مى كند و هم اكنون ممكن است در اين جهان هستى كراتى باشد كه گردش وضعى آن صدها يا هزاران سال طول بكشد،

ص: 75

بنابراين جاى تعجّب نيست كه در قيامت هر روز به اندازه پنجاه هزار سال باشد.

باز تكرار مى كنيم آنچه هدف اصلى قرآن را تشكيل مى دهد همان پيام تربيتى آن است كه در اين گونه تعبيرات نهفته است.

***

بخش سوّم

ص: 76

به هر حال تعبير، تعبير بسيار گويا، و ترسيم روشنى از حالت عجيب انسان ها در آن روز است كه قرآن مجيد با يك تشبيه كوتاه آن را بازگو كرده بعضى معتقدند اين كه پروانه آن قدر دور شمع مى چرخد تا خود را آتش مى زند به خاطر آن است كه فاقد حافظه است، به شعله ها نزديك مى شود و حرارت آن را لمس مى كند و فرار مى كند، اما بلافاصله فراموش كرده، بار ديگر به شعله نزديك مى شود، تا سرانجام خود را به آتش مى زند و مى سوزاند.

بدكاران مجرم در آن روز نيز به قدرى پريشان خاطر و مضطربند كه گويى حافظه خويش را از دست مى دهند، و همچون پروانگان خود را در آتش دوزخ مى افكنند.

ارباب لغت و مفسّران براى (فَراشْ» معانى متعددى ذكر كرده اند: بعضى آن را به ملخ هايى كه در آسمان پهن و گسترده و متراكم مى شوند تفسير كرده اند، و بعضى به پشه هايى كه گروه گروه با هم پرواز مى كنند، ولى غالب اهل لغت و مفسّران آن را به همان معناى پروانه تفسير نموده اند، مخصوصاً «خليل بن احمد» در كتاب «العين» مى گويد: «الْفَراشُ الَّتى تَطيرُ طالِبَةً لِلضَّوءِ؛ فراش پرنده اى است كه پرواز مى كند در حالى كه طالب نور است»، صحاح اللغة نيز مى گويد: «فراش» جمع «فراشه» همان پرنده اى است كه پرواز مى كند و در آتش فرو مى افتد.

***

ص: 77

و از سوى ديگر انسان ها از قبرها بيرون مى ريزند و زمين آنچه را در دل دارد بيرون مى فرستد. (وَ اخْرَجَتِ الْارْضُ اثْقالَها). (زلزال 2)

و از سوى سوّم نامه هاى اعمال انسان ها و امت ها گشوده مى شود و محتواى آنها در برابر همگان آشكار مى گردد: (وَ اذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ . (تكوير 10).

دست و پاها و اعضاى بدن و حتى پوست تنها به سخن درمى آيند، فرياد مى كشند و افشاگرى مى كنند.

زمين و زمان سخن مى گويند، و گواهان اعمال، به اعمال انسان ها گواهى مى دهند، نه تنها اعمال انسان ها كه نيات و عقائد آنها نيز در آن روز همگى بر ملا مى شود. و به راستى روز رسوايى عجيبى براى بدكاران و روز افتخار بزرگى براى نيكوكاران است.

بايد توجه داشت كه «تُبْلى از ماده «بلاء» به معناى امتحان است، و از آن جا كه به هنگام آزمون، حقايق اشيا روشن مى شود، در اين جا به معناى آشكار شدن تفسير گرديده است.

در حديث «معاذ بن جبل» مى خوانيم، مى گويد: «از رسول خدا پرسيديم منظور از «سرائر» كه بندگان خدا در آخرت به آن آزمايش مى شوند چيست؟ فرمود: سرائر شما، اعمال شماست، همچون نماز و روزه و زكات و وضو و غسل جنابت و هر واجب ديگر، زيرا اعمال همه پنهان است، انسان ممكن است بگويد نماز خوانده ام و نخوانده باشد، و بگويد وضو گرفته ام و نگرفته باشد، اين است معناى آشكار شدن اسرار نهان در آن روز»!(1)

البتّه بايد توجه داشت آنچه در حديث شريف فوق آمده است به صورت بيان مثال هايى از اين حقيقت كلى است، وگرنه آيه شريفه تمام «عقائد» و «نيات» و «اعمال انسان ها» را اعم از نيك و بد شامل مى گردد.

و از اين جا روشن مى شود كه بسيارى از شخصيت هاى كاذبى كه بر اثر پنهان كارى در اين دنيا به وجود آمده، در برابر طوفان محشر بر باد مى رود، و رسوايى عظيمى جاى آن مى نشيند، و چه عجيب است سقوط اين گونه افراد خوش ظاهر بد باطن از اوج عزّت و آبرو به قعر درّه مذلت و رسوايى؟

و چه زيباست آبروى شكوهمند مؤمنان مخلص و بى ريا كه رابطه خاص خود با خدا را در اين جهان پنهان داشتند و در آن روز آشكار مى شود و بر تخت عزت و عظمت مى نشينند!

ص: 78

اين پيامى است كه توصيف بالا به همه ما مى دهد و هشدارى است به تمام انسان ها اعم از عالم و جاهل.

گر پرده زروى كار ما بردارندمعلوم شود كه در چه كاريم همه!

***

ص: 79

ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَو انَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ امَداً بَعيداً).

قابل توجه اين كه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» ذيل آيه دوّم مى نويسد: «از آن جا كه اعمال انسان، اعراضى است و بعد از انجام نابود مى شود و بازگشت آن ممكن نيست، محال است در آن جا حاضر شود».

لذا به سراغ دو تفسير ديگر مى رود كه يكى حضور نامه هاى اعمال است، و ديگرى حضور جزاى اعمال از ثواب و عقاب.

ولى همان گونه كه در تفسير نمونه هم گفته ايم: اعمال انسان كه نوعى انرژى هستند مانند همه مواد و انرژى جهاد، قطعاً ماندنى است، تنها تغيير شكل مى دهد، اما هرگز نابود نمى شود.

و نيز گفتيم كه تبديل «ماده» به «انرژى» و «انرژى» به «ماده» هر دو از نظر علمى امكان پذير است، بنابراين هيچ مانعى ندارد كه اعمال انسان بماند و در آن روز تبديل به ماده گردد، و هر كدام در شكل مناسب خود ظاهر شود، بنابراين آيات فوق در حقيقت گوشه اى از معجزات علمى قرآن را تشكيل مى دهد كه هنگام نزول قرآن بر كسى آشكار نبوده، و با اكتشافات علمى امروز، براى ما آشكار شده است.

جالب اين كه در روايات اسلامى نيز اشارات مكررى به تجسّم اعمال در برزخ و قيامت آمده، ولى معلوم نيست چرا مورد توجه مفسّران گذشته واقع نشده، شايد به اين دليل كه اعمال را جزء «اعراض» مى دانستند، و معتقد به نابودى آنها بودند و اعاده معدوم را محال مى شمردند، در حالى كه امروز مى دانيم اين استدلال به كلى خالى از اعتبار است (شرح بيشتر اين سخن را در بحث تجسم اعمال خواهيم خواند).

***

ص: 80

ترس و وحشت) از حركت باز مى ايستد»: (انَّما يُؤْخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فيهِ الْابْصارُ) (ابراهيم 42).

عرصه محشر از جهات زيادى هولناك است: از جهت سابقه حوادث تكان دهنده اى كه به هنگام قيام قيامت به وقوع مى پيوندد، و از جهت آمادگى فرشتگان الهى با حضور گواهان براى رسيدگى به حساب بندگان، و از جهت گسترده شدن نامه هاى اعمال كه تمام كارهاى كوچك و بزرگ عمر انسان را در بردارد، و از جهت آشكار بودن نشانه هاى دوزخ و كيفر الهى، و عدم امكان جبران و بازگشت، و عدم وجود يار و فريادرس!

اين حوادث كه هريك به تنهايى كافى است دل انسان را زير و رو كند، يكجا به وقوع مى پيوندد، و انسان ها را چنان در تنگنا قرار مى دهد كه گاه چشمان او بى اراده حركت مى كند، و مضطربانه و ملتمسانه به هر سو مى چرخد، و به تعبير قرآن زير و رو مى شود، و گاه به كلى از حركت مى ايستد و پلك ها به هم نمى خورد و چنان باز مى ماند كه گويى روح از كالبد انسان بيرون رفته است!

قابل توجه اين كه آيه اوّل درباره رجال الهى است، و آيه دوّم درباره ظالمان، و اين به خوبى نشان مى دهد كه همه در آن روز هولناك در وحشتند، نيكوكاران و بدكاران، چرا كه هيچ كس از عاقبت كار خود اطمينان ندارد، و با توجه به دقت و سخت گيرى در حساب الهى، هيچ كس از سرنوشت خود دقيقاً آگاه نيست.

«تَتَقَلَّبُ» به معناى زير و رو شدن و دگرگون گشتن است، و مفسران تعبيرات گوناگونى در تفسير اين جمله دارند كه همه آنها حكايت از وحشت و اضطراب فوق العاده اى است كه بر درون و برون انسان و بر دل و ديده او در آن روز حاكم است.

«تَشْخَصُ» از ماده «شخوص» به معناى از حركت ايستادن چشم و پلك ها و به نقطه اى خيره شدن است.

ريشه اصلى آن يعنى «شخوص» (بر وزن خلوص) به معناى بلند شدن يا خارج گشتن است، و «شخص» را از آن نظر شخص مى گويند كه از دور به صورت برجسته اى نمايان مى شود، خارج شدن انسان از محلى به محل ديگر را نيز شخوص مى گويند.

«شاخص» كه از همين ماده گرفته شده نيز به معناى جسم مرتفعى است كه براى تعيين وقت و مانند آن به كار مى برند.(1)

و از آن جا كه به هنگام تعجب و خيره شدن گويى چشم انسان مى خواهد از حدقه بيرون بيايد اين تعبير

ص: 81

در چنين مواردى به كار مى رود، آرى انسان ها در عرصه محشر چنان گرفتار وحشت مى شوند كه چشمهاشان از حركت باز مى ايستد و خيره مى شود، گويى مى خواهد از حدقه بيرون پرد، اين حالت گاه در آستانه مرگ نيز به انسان دست مى دهد.

مسلم است كه اين حالات در گنهكاران و مجرمان بسيار شديدتر است، و لذا قرآن مجيد مى گويد: وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَاذا هِىَ شاخِصَةٌ ابْصارُ الَّذينَ كَفَرُوا: «و وعده حق نزديك مى شود در آن هنگام چشم هاى كافران از حركت باز مى ايستد و خيره مى شود» (انبياء 97).

***

ص: 82

تعبير «لحياتى» قابل توجه است، و نشان مى دهد كه حيات و زندگى تنها حيات و زندگى آخرت است، و حيات دنيا حتى ارزش نام زندگى را هرگز ندارد، و به تعبير قرآن لهو و لعبى بيش نيست.

هدف هشدارى است به تمام افراد انسان كه پيش از گرفتار شدن در چنان تنگنايى از فرصتى كه در اختيار دارند استفاده كنند كه تذكر و بيدارى در آن روز بسيار دير است.

***

ص: 83

مى گويد: «آيا آنها گمان ندارند كه براى روز عظيمى برانگيخته مى شوند»؟ سپس مى افزايد: «روزى كه همه مردم در پيشگاه رب العالمين قيام مى كنند».

يعنى اگر باور مى داشتند چنين «حضور» و «قيامى» در چنان روزى خواهد بود هرگز اين راه خطا را نمى پيمودند. امّا افسوس آن چنان حب دنيا و غفلت و غرور و طول امل بر فكر و قلب و جان آنها سايه شوم و تاريك افكنده كه به اين حقايق توجه نمى كنند!

در يكى از روايات آمده است كه بعضى از صحابه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم هنگامى كه سوره مطففين را مى خواند وقتى به اين آيه رسيد آن قدر گريه كرد كه از ادامه و تكميل سوره بازماند.(1)

***

ص: 84

دادگاه را نشان دهند.

به هر حال آن روز روزى است كه نه يك شاهد، بلكه شاهدان بسيار، در آن دادگاه عظيم اداى شهادت مى كنند، شهادتى كه مايه آبرو و افتخار مؤمنان، و رسوايى و ذلت مجرمان است، شهادتى كه بر همه چيز احاطه دارد، و چيزى از نظر شهود آن دادگاه پنهان نخواهد بود، شهادتى كه به هيچ وجه قابل انكار مجرمان نيست و آن چنان با قرائن همراه است كه جز قبول و تسليم راهى در برابر آن وجود ندارد.

و از اين جا مى توان فهميد كه پيام اين توصيف الهى درباره قيامت تا چه حد گيرا و موثر است.

در دوّمين آيه، از روز قيامت به روزى ياد مى كند كه در آن روز «روح و فرشتگان در يك صف قيام مى كنند» (يَوْمَ الرُّوْحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفّاً) (نبأ 38).

جمعى از مفسّران معتقدند از آن جا كه صف معناى مصدرى دارد و مفرد و جمع در آن يكسان است در اين جا ممكن است اشاره به صفوف مختلف ملائكه باشد، و يا لااقل اشاره به دو صف است كه در يك صف روح جاى دارد، و در صف ديگر فرشتگان.

در اين كه منظور از «روح» در اين جا چيست؟ اقوال زيادى وجود دارد، و به هشت قول يا بيشتر بالغ مى شود، ولى از ميان آنها چند تفسير معروف تر است:

1- روح يكى از فرشتگان مقرب الهى است، فرشته اى بالاتر از همه فرشتگان، و حتى برتر از جبرئيل، و هم او بود كه با انبيا و امامان معصوم همراه بود.

2- منظور جبرئيل امين پيك وحى خداست.

3- منظور ارواح انسان هاست، منتها قبل از الحاق به بدن ها.

4- منظور مخلوق با عظمتى است غير از انسان ها و فرشتگان.

5- منظور قرآن مجيد است، و معناى قيام آن ظهور آثار آن در صحنه محشر مى باشد.

البتّه براى هريك از تفسيرهاى فوق به بعضى از آيات قرآن استدلال شده است.

در حالى كه روح در آيات مختلف قرآن معانى گوناگونى دارد، و آنچه از همه در اينجا مناسب تر به نظر مى رسد همان تفسير اوّل است، در بعضى از روايات معصومين عليهم السلام نيز اين تفسير صريحاً آمده است.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «هُوَ مَلَكٌ اعْظَمُ مِنْ جِبْرائِيْلَ وَ مِيْكائِيْلَ او فرشته اى است

ص: 85

بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل».(1)

از ابن عباس نيز نقل شده كه مى گويد: خداوند هيچ مخلوقى بعد از عرش بزرگتر از روح نيافريده است، در روز قيامت او به تنهايى در يك صف و فرشتگان همگى در يك صف قرار مى گيرند.(2)

***

ص: 86

فرزندان پرمحبت و دوستان مخلص حل شدنى است، بنابراين غالب مشكلات اين جهان با اين وسائل برطرف مى گردد، در حالى كه اين امور در آن جا هيچ كاربردى ندارد.

البتّه منظور از مال و فرزندان، مال و فرزندانى نيست كه در طريق جلب رضاى الهى به كار گرفته شده، يا دوستانى كه بتوانند در پيشگاه خدا شفاعت كنند، بلكه منظور اين است كه اگر اين سرمايه ها به آن جا منتقل شود هيچ كارى از آن ساخته نيست.

و لذا در آيه 67 زخرف مى خوانيم: الَا خِلّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ الَّا الْمُتَّقينَ» «دوستان در آن روز دشمنان يكديگرند مگر پرهيزكاران»!

***

ص: 87

هركس تنها به فكر خويشتن است.

جمعى از مفسّران در تفسير آيات فوق تصريح كرده اند «لا تجزى» به معناى «لاتغنى» به معناى بى نياز نمى كند آمده است.(1)

«راغب» در «مفردات» مى گويد: جزا در اصل به معناى بى نيازى و كفايت است، پاداش و كيفر را از اين رو جزا مى نامند كه براى جبران عمل انجام شده كفايت مى كند، همين معنا در مقاييس اللغه نيز آمده است.

قابل توجه اينكه مخاطب در دو آيه اوّل بنى اسرائيلند كه در تعصب قومى و نژادى در جهان ضرب المثل هستند، قرآن به آنها هشدار مى دهد كه حتى شما با آنهمه تعصبى كه درباره يكديگر داريد همه چيز، جز خودتان را، در آن روز بزرگ فراموش مى كنيد.

پيام اين آيات ناگفته پيد است چرا كه به وضوح اين حقيقت را ثابت مى كند كه شدائد قيامت و حوادث سخت آن روز عظيم هيچ نمونه اى در دنيا براى آن نيست، بسيارند اشخاصى كه در اين جهان بر اثر پيوندهاى عاطفى، خود را فداى ديگرى مى كنند، ولى اين مطلب در قيامت در مورد هيچ كس و هيچ انسانى نسبت به ديگرى واقع نمى شود.

***

ص: 88

تَكْفُرُونَ: «بچشيد عذاب الهى را به خاطر كفرتان»! (آل عمران- 106).

تعبير فوق به صورت هاى ديگرى در آيات قرآن مجيد نيز منعكس است.

در يك جا مى فرمايد: «گويى صورت آنها (كسانى كه مرتكب گناهان پى در پى مى شوند) را پاره هاى تاريك شب سياه پوشانيده است»! (كَانَّما اغْشِيْتَ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً. (يونس- 27).

در جاى ديگر مى فرمايد: صورت هايى در آن روز، گشاده و نورانى است، و خندان و مسرور است» (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ- ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ) (عبس- 38- 39).

«و صورت هايى در آن روز غبارآلود است، و دود و تاريكى آنها را پوشانيده»! (وَ وُجُوْهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ- تَرْهَقُها فَتَرَةٌ) (عبس- 40- 41).

چه موقع اين مسأله رخ مى دهد؟ و صورت هايى نورانى و صورت هايى تاريك مى گردد؟

بعضى آن را به هنگام جدايى صفوف از يكديگر، و بعضى آن را به هنگام مشاهده نامه اعمال، و بعضى به هنگام برخاستن از قبور، يا قرار گرفتن در برابر ميزان عدل الهى دانسته اند.

ولى از آن جا كه روز، روز بروز و ظهور حقايق اشخاص و اعمال است به نظر مى رسد كه اين مسأله از همان آغاز قيام از قبرها صورت مى گيرد و ادامه دارد.

چه اشخاصى داراى چهره نورانى و چه افرادى روسياهند؟

مفسّران احتمالات گوناگونى داده، و گاه آنها را در اشخاص معيّنى محدود ساخته اند، ولى ظاهر اين است كه تمام اهل ايمان و صالح العمل در زمره روسفيدانند و تمام اهل كفر و مجرمان در صف سيه رويان.

آخرين سخن اين كه بعضى از مفسّران خواسته اند اين دو تعبير را بر مفهوم مجازى آن حمل كنند، و گفته اند سفيدى اشاره به سرور و خوشحالى، و سياهى اشاره به غم و اندوه است.(1)

ولى هيچ موجبى براى ارتكاب چنين خلاف ظاهرى وجود ندارد، بلكه آيه را بايد بر همان معناى حقيقى آن حمل كرد، وقتى قرآن مى گويد: «مؤمنان نورشان از پيش رو و از سمت راست آنها در عرصه محشر حركت مى كند» (يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ ايْديهِمْ وَ بِايْمانِهِمْ) (حديد 12) چه جاى تعجّب كه صورت هايى سفيد و نورانى، و صورت هايى سياه و تاريك باشد؟

ص: 89

راستى چه وحشتناك است آن روز كه آنچه در قلب و جان انسان است در صورت او نمايان مى گردد، روز رسوايى بزرگ براى سياه دلان، و روز افتخار عظيم براى روشن دلان، و همين امر سبب مى شود كه مؤمنان از همان آغاز مورد احترام و تكريم در عرصه محشر باشند و كافران و مجرمان مورد لعن و نفرين!

***

ص: 90

است، و عجب اين كه قرآن نمى گويد در آن روز از آنها غافل مى شود، بلكه مى گويد: «از آنها مى گريزد»! مادرى كه به او عشق مى ورزيد، پدرى كه سخت مورد احترام او بود، همسرى كه شديداً به او محبت داشت، و فرزندانى كه ميوه قلب و نور چشمان او بودند، آرى از همه آنها مى گريزد!

اينها كسانى بودند كه در مشكلات اين جهان هميشه به آنها پناه مى برد، و در مصائب مايه تسلّى خاطر او بودند، اما در آن جا چه خبر است كه از آنان مى گريزد؟!

آرى صيحه رستاخيز و به تعبير قرآن «صاخّه» كه در آيه قبل از اين آيات آمده چنان عظيم است كه تمام اين پيوندها را پاره مى كند، و صداى گوش خراش و كر كننده آن انسان را از غير خويش بيگانه مى سازد.

چرا مى گريزد؟

به خاطر ترس از رسوايى در برابر نزديكترين افراد به او؟

يا به خاطر اين كه ممكن است گناهانى داشته باشند كه از تبعات آن وحشت دارد؟

يا به خاطر حقوقى است كه احتمالًا از آنها ضايع شده و در آن صحنه كه دست انسان تهى است ممكن است آن را مطالبه كنند؟

يا نه، هول و وحشت محشر آن قدر زياد و سنگين است كه هر انسانى را از تمام افراد مورد علاقه اش جدا مى سازد، و به خويش مشغول مى دارد، از آنها مى گريزد تا فقط به خود بينديشد و نه به ديگرى، مى گريزد تا راه نجاتى جستجو كند، و مى گريزد تا سرنوشت خويش را بيابد.

هركدام از اين امور چهارگانه به تنهايطى مايه فرار و گريز است تا چه رسد به اين كه همه يك جا جمع شوند.

در حديثى مى خوانيم كه يكى از خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم از آن حضرت سئوال كرد: آيا در قيامت انسان به ياد دوست صميميش مى افتد؟!

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در جواب فرمود: سه موقف است كه هيچ كس به ياد هيچ كسى نمى افتد:

اوّل پاى ميزان اعمال است، تا ببيند ميزان اعمالش سنگين است يا سبك؟

دوّم بر صراط است، تا ببيند از آن مى گذرد يا نه؟

سوّم به هنگام دادن نامه اعمال به دست انسان هاست، تا ببينند آن را به دست راستش مى دهند يا چپ؟

ص: 91

در اين سه موقع كسى به فكر كسى نيست، نه دوست صميمى، نه يار مهربان، نه افراد نزديك، نه علاقه مندان مخلص، نه فرزندان، و نه پدر و نه مادر، و اين همان است كه خداوند متعال مى فرمايد: لِكلِّ امْرِىٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيْهِ «آن روز هر كدام از آنها به خود مشغول است».(1)

***

ص: 92

طولانى بودن روز قيامت است بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا اين آيه مانند بسيارى ديگر از آيات مربوط به قيامت ناظر به حوادث هولناك آن روز است، و آيات قبل از آن كه سخن از متلاشى شدن كوه ها به ميان آورده نيز شاهد بر اين مدعاست.

***

ص: 93

تعبير «يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ» (ساق ها برهنه مى شود) بعقيده بسيارى از مفسّران كنايه از وخامت كار و شدت ترس و وحشت است، زيرا در گذشته معمول بوده هنگامى كه در برابر كار مشكلى قرار مى گرفتند آستين ها را بالا مى زدند، و دامن لباس را به كمر مى بستند، تا آمادگى بيشترى براى مقابله با حادثه داشته باشند، طبعاً در اين حال ساق ها برهنه مى شود.

بعضى از مفسّران احتمال ديگرى در تفسير آيه داده اند و آن اين كه «ساق» به معناى اصل و اساس هر چيز است (مانند ساقه درخت) بنابراين جمله «يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ» اشاره به ظهور و بروز حقايق اشيا در آن روز است.(1)

به هر حال در آن روز هولناك همگان به سجود در برابر عظمت پروردگار عالم دعوت مى شوند، مؤمنان به سجده مى افتند، و شايد همين سجده مايه آرامش قلب و روح آنهاست، ولى آنها كه آلوده كفر و گناهند قدرت بر سجده را ندارند.

در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام آمده است: «در آن روز حجابى از نور الهى برداشته مى شود، و همه مؤمنان به سجده مى افتند، ولى پشت منافقان آن چنان خشك مى شود كه توانايى ندارند كمر خم كنند و سجده نمايند»!(2)

بعضى گفته اند منظور از يكشف عن ساق همين ظاهر شدن نورالهى است.

***

ص: 94

در بعضى از آيات گذشته خوانديم كه در آن روز اجازه عذرخواهى به آنها داده نمى شود، و در بعضى ديگر مى خوانيم اگر زبان به اعتذار بگشايند آن اعتذار نيز بى فايده است، و بنابراين راهى جز قبول لعنت الهى و قرارگاه بد ندارند.

پيامى كه اين نام برهان همگان دارد آن است كه امروز كه مى توان با پوزش طلبى به درگاه خدا آثار گناهان را شست، و با اداى حق مظلومان آثار ظلم را زدود، بايد از فرصت استفاده كرد، و گرنه در آن صحنه عظيم و دادگاه بزرگ نه عذر سودى مى بخشد و نه ندامت و پشيمانى و گريه و زارى، و به گفته شاعر:

كنونت كه چشم است اشكى ببارزبان در دهان است عذرى بيار!

كنون بايدت عذر تقصير گفت نه چون نفس ناطق زگفتن بخفت

كنون وقت تخم است تا بد روى گراميد دارى كه خرمن برى

كنون بايداى خفته بيدار بودچو مرگ، اندر آيد زخوابت، چه سود(1)

***

ص: 95

«يَوْمُ الْحَسْرَةِ» است (مريم 38).

ولى چه سود؟ آيا مجروح كردن دست ها با دندان كه نوعى انتقام گرفتن از خويشتن است مشكلى را حل مى كند؟ يا آرامشى مى بخشد؟ يا به عكس بر ناراحتى ظالمان مى افزايد، و رسوايى آنها را نيز بيشتر مى كند؟!

در تفسير «الميزان» آمده است كه «ظالم» در اين آيه هر ظالمى را شامل مى شود. همان گونه كه «رسول» نيز هر پيامبرى را شامل مى شود، هرچند مورد توجه ظالمان اين امت، و رسول اللَّه محمّد بن عبداللَّه صلى الله عليه و آله و سلم است.

البتّه براى اين آيه شأن نزولى در تفاسير مختلف آمده است كه شرح آن طولانى است. ولى مى دانيم شأن نزول ها مفهوم آيات را محدود نمى كند.(1)

***

ص: 96

جالب اين كه: در بعضى از آيات قرآن آمده است كه روز قيامت جهنم را به سوى مجرمان مى برند وَجِىَ ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ (فجر- 23) ولى در آيه مورد بحث مى فرمايد: كافران را بر آتش دوزخ عرضه مى دارند، گويى جاذبه اى در ميان اين دو، وجود دارد؛ از يكسو جهنم به سوى آنها جذب مى شود، و از سوى ديگر آنها به سوى جهنّم!

در دوّمين تعبير يكى ديگر از عذاب هاى دردناك قيامت را بيان مى كند و آن روز را به همان نام مى نامد و مى فرمايد: «روزى كه صورت هاى آنها در آتش (دوزخ) دگرگون خواهد شد، مى گويند اى كاش ما خدا و پيامبرش را اطاعت كرده بوديم» (يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوْهُهُمْ فى النّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا اطَعْنَا اللَّهَ وَ اطَعْنَا الرَّسُولا) (احزاب- 66).

در اين كه منظور از دگرگون شدن صورت ها در آن روز چيست مفسّران تعبيرات گوناگونى دارند گاه گفته شده كه منظور دگرگون شدن رنگ چهره هاست، گاه زرد و پژمرده مى شود، گاه سرخ و آتشين مى گردد و گاه تاريك و سياه.

و بعضى گفته اند منظور آن است كه همان گونه كه براى برشته كردن چيزى روى آتش آن را زير و رو و اين طرف و آن طرف مى كنند؛ صورت هاى مجرمان نيز در آن روز در آتش دوزخ چنين حالى را خواهد داشت.

و گاه گفته شده است، منظور اين است كه آنها را به صورت در آتش دوزخ مى افكنند، البتّه ذكر وجوه (صورتها) به خاطر آن است كه اشرف اعضاى انسان صورت اوست.

اين احتمال نيز وجود دارد كه همه اين تفسيرهاى سه گانه در مفهوم آيه جمع باشد هرچند تفسير اوّل و دوم صحيح تر به نظر مى رسد، و به هر حال آيه از فاجعه بزرگ و عذاب عظيمى خبر مى دهد كه در انتظار گروه كافر و مجرم و معاند است.

پيام آيه اين است كه پيش از يا لَيْتَ (اى كاش) گفتن آن روز كه هيچ گونه اثر و فايده اى ندارد، چرا امروز در مسير اطاعت خدا و پيامبرش قرار نمى گيرند؟ چرا امروز طاعت بندگان شيطان صفت و طاغوت هاى زمان را بر اطاعت خدا مقدم مى دارند؟ كارى كه مخصوصاً در قيامت از آن اظهار ندامت و پشيمانى خواهند كرد.

***

ص: 97

ص: 98

«انّ» بينديشد، لرزه بر اندام او مى افتد كه خداى رحيم و غفور، خداى قادر و قاهر به چنين تهديدى پرداخته است.

جمعى از مفسّران گفته اند، يا احتمال داده اند كه آيه اشاره به مجازات سخت و سنگينى باشد كه در جنگ بدر نصيب مشركان شد، ولى تعبيرات آيه تناسب با عذاب بزرگتر و شديدتر و فراگيرترى دارد كه جز در آخرت صادق نيست، بعلاوه در آيات قبل از آن نيز تعبيراتى است كه تناسبى با جنگ بدر ندارد.

و در تعبير دوّم به چهره ديگرى از آن روز اشاره مى شود: «روزى كه بازگشتى در آن از سوى خدا نيست» (يَوْمٌ لا مَرَدَّلَهُ مِنَ اللَّهِ) (شورى- 47).

نه راهى براى جبران در پيش است، و نه طريقى به سوى بازگشت به اين جهان و تدارك مافات.

بعضى از مفسّران اين جمله را اشاره به قطعى بودن آن روز دانسته اند، چرا كه مى گويد: «از سوى خداوند بازگشتى در آن روز نيست» يعنى حتماً واقع شدنى است، و طبق اين تفسير مفهوم آن با جلمه «لا رَيْبَ فيه» كه درباره قيامت آمده، نزديك است.

ولى جمله هاى ذيل آيه كه مى گويد: «در آن روز نه پناهگاهى داريد و نه مدافعى» مناسب تفسير اوّل مى باشد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور اين است در آن روز هيچ كس قدرت اين را ندارد كه عذاب الهى را از شما باز گرداند، و اين معنا با ذيل آيه مناسب تر است.

و هريك از اين تفسيرها را انتخاب كنيم پيام سخت و سنگينى در بردارد.

***

ص: 99

توجه به آيه «يَوْمَ يَدْعُوْكُمْ فَتَسْتَجِيْبُونَ بِحَمْدِهِ»: «به خاطر بياوريد روزى را كه خداوند شما را «از قبرها) فرا مى خواند و شما با حمد و ثناى او اين دعوت را اجابت مى كنيد». (اسراء 52).

معناى اوّل مناسب تر است، هرچند آيات بعد از آن تناسب بيشترى با فرشتگان و مأموران حساب و جزا دارد.

منظور از «شى ء نكر» (مطلب ناشناخته) چيست؟!

آيا عذاب هاى وحشتناكى است كه براى انسان ها ناشناخته بوده؟ يا حساب رسى دقيق اعمال است كه هيچ كس در آن حد باور نداشته؟ و يا همه اينهاست؟ هرچه باشد مسأله اى است وحشتناك و هول انگيز و سخت دردناك.

***

ص: 100

***

ص: 101

مى دهد نكند يكى از آن نفرات تو باشى، همين انديشه مى تواند انسان را بيدار كند و به خود آورد و او را از ادامه بدى ها و كژى ها باز دارد.

***

ص: 102

روزى كه در آن شك و ترديد نيست، جمع خواهى كرد» (رَبَّنا انَّكَ جامِعُ النّاسِ لِيَوْمٍ لّا رَيْبَ فِيْهِ) (آل عمران- 9).

در آيه 25 همين سوره نيز اين تعبير در كلام پروردگار آمده است، مى فرمايد: «پس چگونه خواهد بود هنگامى كه آنها را در روزى كه شكى در آن نيست جمع كنيم»؟! (فَكَيْفَ اذا جَمَعْناهُمْ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيْهِ).

و از آن جا كه در بحث «قطعى بودن قيامت از ديدگاه قرآن مجيد» درباره اين آيات به قدر كافى (در همين جلد) سخن گفته شد، نيازى به تكرار نمى بينيم، تنها به اين نكته اشاره مى كنيم كه قطعى بودن آن روز و وعده هاى گوناگون الهى در آن روز نه تنها در سخن خداوند مسلّم و خالى از هرگونه شك و ريب است، بلكه تمام افراد كه در ايمان خود راسخند نيز به آن معترفند و قولى است كه جملگى برآنند، در واقع نام هاى ديگر از حوادث و برنامه هاى آن روز خبر مى دهد، در حالى كه اين نام از قطعى بودن آن خبر مى دهد، و در واقع تأكيدى است بر همه آنها، و به همين دليل آن را به عنوان آخرين نامه در اين سلسله نام ها برگزيديم.

اين نكته قابل ذكر است كه هنگامى كه مؤمنان از آن روز به اين عنوان خبر مى دهند دليل آن را نيز در پيشگاه خدا عرضه مى دارند، چنانكه در ذيل آيه اوّل آمده: (انَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيْعادَ): «چرا كه خداوند در وعده خود تخلف نمى كند» و همين است دليل قطعى بودن و راه نيافتن شك در آن روز.

***

ص: 103

نگاه مى كند، و تمام حوادث آن روز را از آغاز زنده شدن مردگان تا زمانى كه بهشتيان به بهشت و دوزخيان به دوزخ مى روند توضيح مى دهد.

اين نام هاى هفتادگانه تابلو بسيار عجيب و تكان دهنده و روشن و گويا از آن روز عظيم ترسيم مى كند، تمام گفتنى ها را مى گويد، و سرنوشت همه انسان ها را در مواقف محشر در آن روز شرح مى دهد.

ممكن نيست انسان در مجموعه اين نام ها تأمل كند، و با ديده قبول آنها را ببيند، و اثر تربيتى فوق العاده اى در او ايجاد نكند.

در واقع هدف نيز همين بوده كه با اين تعبيرات كه هر كدام از زاويه خاصى به معاد مى نگرد، انسان را بيدار سازد، از بيراهه به راه دعوت كند، از آلودگى به پاكى از گناه فرا خواند، از دنياپرستى به زهد، و از فسق به تقوا، و از ظلمت به نور و از كفر به ايمان، و از شرك به توحيد، سوق دهد. و راستى عجب كتاب آموزنده اى است قرآن مجيد و عجب برنامه هاى تربيتى و حساب شده اى دارد.

يكبار ديگر اين نام ها را در كنار هم قرار دهيد و از مقابل چشمان دل بگذرانيد، روى بندبند آن تكيه كنيد و ببينيد چه مى گويد، و چه مى خواهد؟ و چه سرنوشتى را براى انسان ترسيم مى كند؟ سپس بهره تربيتى خود را از آن بگيريد.

***

خداوندا! چنان درك و ديدى به ما ده كه هم امروز آن روز عظيم را از اين زواياى مختلفى كه در قرآن بيان فرموده اى ببينيم.

پيام اين آيات را بشنويم.

محتواى اين نام ها را به خاطر بسپاريم.

و براى آن روز بزرگ آماده شويم آمين يا رب العالمين.

اين بحث را با اشعارى در همين زمينه از يك شاعر نكته پرداز پايان مى دهيم:

بشنو از قرآن، چه نيكو دم زندزخمه بر ساز دل آدم زند

تا كند بيدارش از خواب گران از قيامت گويد و اهوال آن

با سكوتت نغمه ى قرآن شنوآنچه مى گويد به گوش جان شنو

از «مُزمل» از «نبأ» از «انفطار»گوش كن غوغاى محشر آشكار

ص: 104

سوره «زلزال» و «طور» و «قارعه»يا كه «تكوير» و «قيامت» «واقعه»

چونكه هريك وصف «محشر» را كندخود «قيامت» زآن سخن برپا كند

اين زمين، در آن زمان پربلاناگهان چون «زُلْزِلَتْ زِلْزالَها»

از دورن «اخْرَجَت اثْقالَها»با تعجب «قالَ الانسانُ مالَها»

مردگان خيزند بر پا «كُلُّهُمْ»تا همه مردم «يُرَوا اعْمالَهُمْ»

هركه دارد «ذَرّةٍ خيراً يره»يا كه آرد ذَرّةٍ شراً يَرَه»!

آن زمان، خورشيد تابان «كُوّرِتْ»كوه هاى سخت و سنگين «سُيِّرتْ»!

آبها در كام دريا «سُجِّرَتْ»آتش دوزخ بشدت «سُعِّرَتْ»!

پس در آن هنگام «جَنت ازْلِفَتْ»خود بداند هركسى «ما احْضَرَتْ»!

نامه كردار و گفتار بشرخود بُود روشنگر هر خير و شر

نامه اى با جان او آميخته مى شود بر گردنش آويخته!

نامه يا نقش دقيق نفس اويا كه از هر لحظه عمرش عكس او

نامه رد يا قبول بندگى با سرافرازى، و يا شرمندگى

حكم عزّت يا عذاب هركس است خود نمودار حساب هركس است!(1)

ص: 105

ص: 106

سرفصل ها

با توجه به اهميّت فوق العاده اى كه قرآن براى معاد، هم از نظر معارف دينى و هم از جنبه تأثير تربيتى، قائل است، آيات بسيارى را به بيان دلايل معاد تخصيص داده است.

اين دلايل در واقع به دو بخش عمده تقسيم مى شود:

بخش اوّل: دلايلى است كه وقوع معاد و وجود زندگى بعد از مرگ را از راه هاى مختلف اثبات مى كند.

بخش دوّم: دلايلى است كه در حقيقت پاسخ به ايرادات مخالفان است، يعنى كسانى كه بازگشت به حيات مجدد را «محال» مى شمردند، و با تعبيرات مختلفى آن را «غيرممكن» معرفى مى كردند.

قرآن مجيد در برابر آنها به يك سلسله دلايل «عقلى» و «حسى و تجربى» پرداخته، و مسأله «امكان معاد» را در مقابل ادعاى محال بودن آن به وضوح اثبات مى كند.

البتّه سير طبيعى بحث ايجاب مى كند كه نخست دلايل «امكان» معاد مطرح شود، و از مرحله «انكار مطلق» به مرحله «امكان مطلق» گام بگذاريم، سپس دلايلى كه «لزوم» معاد و «وقوع» آن را ثابت مى كند عنوان گردد، تا از اين طريق به طور صحيح و منطقى به حقيقت معاد و مراحل مختلف آن آشنا گرديم.

نكته اى را كه در اين جا لازم است مؤكداً خاطرنشان كنيم اين كه: تمام گفتگوهاى قرآن در زمينه امكان معاد در برابر كسانى است كه معاد جسمانى را منكر بودند، و قرآن بر اين مسأله تأكيد مى كند كه بازگشت «روح» و «جسم» توأم با هم در سراى ديگر كاملًا ممكن است چرا كه نمونه هاى مختلف آن را با چشم خود در اين جهان مى بينيم.

به هر حال طرقى كه قرآن در اين زمينه ارائه مى دهد بسيار متنوّع و جالب است و آن را در شش طريق مى توان خلاصه كرد:

1- آيات خلقت نخستين (جهان و انسان).

2- آيات عموميت قدرت خدا.

3- آيات احياى ارض (زنده شدن زمين هاى مرده).

ص: 107

4- آيات تطوّرات جنين.

5- آيات رستاخيز انرژى ها.

6- آيات نمونه هاى عينى و تاريخى معاد در اين جهان.

ولى براى اين كه روشن شود قرآن با چه كسانى سروكار داشته و نقطه نظر آيات كدام است، لازم است قبلًا قسمت هايى از منطق مخالفان معاد را كه در آيات قرآن منعكس است مطرح كنيم، منطقى كه امروز نيز تكرار مى شود و مخالفان امروز احياناً روى آن تكيه مى كنند.

با اين توضيح، به سراغ بحث امكان معاد مى رويم، و در آغاز منطق و طرز تفكر منكران را بازگو مى كنيم:

ص: 108

ص: 109

(ق- 2 و 3)

6- ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُونَ- هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوْعَدُوْنَ- انْ هِىَ الّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوْتُ وَ نَحْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ.

(مؤمنون- 35 تا 37).

7- انَّ هؤُلاءِ لَيَقُولُوْنَ- انْ هِىَ الا مَوْتَتُنا اْلأُوْلَى وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرينَ.(1)

(دخان 34 و 35)

ترجمه:

1- و گفتند آيا هنگامى كه ما استخوان پوسيده و پراكنده اى شده ايم دگربار آفرينش تازه اى خواهيم يافت؟!

2- كافران گفتند: آيا مردى را به شما نشان دهيم كه خبر مى دهد هنگامى كه (مرديد و خاك شديد و) سخت از هم متلاشى شديد (بار ديگر) آفرينش تازه اى خواهيد يافت- آيا او بر خدا دروغ بسته؟ يا به نوعى جنون گرفتار است؟! (چنين نيست) بلكه آنها كه به آخرت ايمان نمى آورند در عذاب و گمراهى دورى هستند (و نشانه گمراهى آنها همين انكار شديد آنهاست).

3- آنها گفتند: آيا هنگامى كه ما مرديم و در زمين گم شديم آفرينش تازه اى خواهيم يافت.

4- كافران گفتند: آيا هنگامى كه ما و پدرانمان خاك شديم باز هم از دل خاك بيرون مى آييم؟- اين وعده اى است كه به ما و پدرانمان از پيش داده شده، اينها همان افسانه هاى خرافى پيشينيان است!

5- و كافران گفتند: اين چيز عجيبى است!- آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك شديم دوباره به زندگى باز مى گرديم؟! اين بازگشتى است بعيد.

6- آيا او به شما وعده مى دهد هنگامى كه مرديد و خاك و استخوان

ص: 110

شديد بار ديگر (از قبرها) خارج مى شويد؟!- هيهات، هيهات! از اين وعده هايى. كه به شما داده مى شود- غير از اين زندگى دنيا چيزى در كار نيست! پيوسته گروهى از ما مى ميرند و نسل ديگرى جاى آنها را مى گيرند، و ما هرگز برانگيخته نخواهيم شد.

7- اينها (مشركان) مى گويند- مرگ ما جز همان مرگ اول نيست، و هرگز زنده نخواهيم شد!

***

تفسير و جمع بندى

ص: 111

فوق العاده كوبيده و نرم شده باشد تفسير كرده اند در واقع بيان مصداق هايى از آن است.

***

ص: 112

تعبير به گم شدن در زمين از يكسو اشاره به خاك شدن اجزاء بدن انسان است كه هم شكل زمين مى شود، و از سوى ديگر اشاره به پراكنده شدن در مناطق مختلف جهان به گونه اى كه اصلًا شناخته نمى شود.

به اين ترتيب آنها مى خواستند با اين بيان ثابت كنند چنين بازگشتى محال است محال!

در حالى كه عين اين مسأله در آغاز خلقت انسان رخ داده كه ذرات پراكنده در جهان طبيعت به قدرت خداوند گردآورى شده و انسان به وجود آمده است (و بهترين دليل بر امكان چيزى وقوع آن است).

***

ص: 113

***

در پنجمين آيه، تعبير ديگرى از همان انكار و استبعاد ديده مى شود مى فرمايد: «كافران گفتند: اين چيز عجيبى است؟ آيا هنگامى كه مردمى و خاك شديم دوباره زنده مى شويم؟ اين بازگشتى بعيد است»! (وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا شَىْ ءٌ عَجِيْبٌ اذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعيدٌ)(1)

به اين ترتيب در آغاز سخن آن را «عجيب» مى شمرند، و در پايان «بعيد»، بى آنكه درباره خلقت خود بينديشند و ببينند كه اين موضوع «عجيب و بعيد» در ابتداى آفرينش آنها به خوبى تحقق يافته است، بلكه چنانكه خواهيم گفت: مسأله معاد و تجدد حيات را دائماً با چشم خود در اين زندگى مشاهده كرده و مى كنيم، چگونه عجيب و بعيد است؟

***

در ششمين آيه با همان انكار مخالفان در لفافه ديگرى روبه رو مى شويم، آنها به هنگام تبليغ دوستان و اطرافيان خود با قاطعيت و جسارت هرچه تمام تر مى گفتند: «آيا اين انسانى كه مثل شما است به شما وعده مى دهد هنگامى كه مرديد و خاك و استخوان شديد باز (از قبرها) خارج مى شويد؟!- هيهات هيهات، از اين وعده هايى كه به شما داده مى شود»!: (ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُونَ- هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ).

سپس اين كوردلان بى آنكه نيازى به استدلال احساس كنند با قاطعيت مى افزودند: «غير از اين زندگى دنيا چيزى در كار نيست، پيوسته گروهى از ما مى ميرند و نسل ديگرى جاى آنها زنده مى شود، و هرگز معادى براى ما در كار نيست»! (انْ هِىَ الّا حَياتُنآن الدُّنْيا نَمُوْتُ وَ نَحْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ).

«او فقط آدم دروغگوئى است كه بر خدا افترا بسته، و ما هرگز به او ايمان نخواهيم آورد»!: (انْ هُوَ الا رَجُلٌ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِيْنَ).

اين شديدترين لحنى است كه منكران لجوج در مقابل مسألهئ معاد داشتند، بى آنكه در فلسفه حيات انسان بينديشند كه آيا ممكن است اين زندگى چند روز پر از مصائب و مشكلات، هدف اصلى آفرينش

ص: 114

انسان باشد؟

و بى آن كه در فلسفه تكاليف الهى بينديشند كه آيا ممكن است خداوند عادل با خوبان و بدان يكسان معامله كند؟ نه در اين دنيا امتياز خاصى براى آنها قائل شود، و نه جهان ديگرى در كار باشد، و بى آن كه در آغاز آفرينش خود بينديشند كه نخست نيز خاك و ذراتى پراكنده بودند.

مقدّم داشتن «تراب» بر «عظام» (خاك بر استخوان) در حالى كه بدن انسان نخست استخوان پوسيده مى شود و بعد خاك، ممكن است به اين جهت باشد كه «تراب» اشاره به گوشت هاست كه نخست خاك مى شود، و عظام اشاره به استخوان هاى پوسيده يا اين كه «تراب» اشاره به اجداد و نياكان پيشين است كه كاملًا خاك شده اند. و «عظام» به پدران و مادران از دست رفته، و يا اين كه چون بازگشت خاك به زندگى از استخوان بعيدتر است آن را در گفتار خود مقدم داشته اند، و در هر حال بيانگر شدت مخالفت آنها با اين مسأله است.

***

ص: 115

زمخشرى در كشاف بعد از طرح اين اشكال مى گويد: اين آيه ناظر به آيه اى است كه مى گويد: كُنْتُمْ امْواتاً فَاحْياكُمْ ثُمَّ يُميتُكُمْ ثُمَّ يُحْييْكُمْ: «مرده بوديد و خداوند به شما حيات بخشيد، سپس مى ميراند و بعد زنده مى كند» (بقره 28).

يعنى همان گونه كه بعد از مرگ نخستين (زمانى كه انسان خاك بود) در اين جهان زنده شديد، بعد از مرگ دوّم نيز زنده خواهيد شد، اما كافران مى گفتند مرگى كه حيات بعد از آن بوده تنها مرگ نخستين است، يعنى مرگ دوّم حياتى در پى ندارد.(1)

ولى پيداست كه اين تفسير بسيار تكلف است، و اصولًا نيازى به آن نيست، و مناسب تر همان تفسير اوّل است. (دقت كنيد)

سئوال ديگرى كه در مورد آيه مطرح است اين است كه هر «اوّلى» بايد «دوّمى» داشته باشد، بنابراين «موت اوّلى» چگونه بدون «موت ثانيه» ممكن است؟

پاسخ اين سئوال روشن است، زيرا لازم نيست كه هر اوّلى ثانى داشته باشد، مثلًا انسان نذر مى كند نخستين پسرى كه خدا به او دهد نامش را «محمّد» بگذارد، و چه بسا جز همان يك فرزند نصيبش نشود، يا اوّلين كتابى را كه مى نويسد به پدرش اهدا كند، و چه بسا كتاب دوّمى ننويسد و مى دانيم يكى از نام هاى خداوند اوّل است در حالى كه دوّمى براى او نيست.

***

ص: 116

خداست، يا نشانه جنون!!

ما جز همين حيات دنيا و مرگ بعد از آن سرنوشتى نداريم، هيچ كس تاكنون زنده نشده است كه ما بتوانيم اين ادعا را باور كنيم، و اصولًا اين ادعايى است عجيب و محال و غير قابل قبول!

اين منكران از خودراضى و مغرور كه حتى در آفرينش نخستين خود انديشه نمى كرد، و نمونه هاى حيات بعد از مرگ را كه دائماً در اين زندگى با چشم خود مى بينند مورد مطالعه قرار نمى دادند، و اصولًا بر اثر لجاجت تنها روى ادعاهاى بى دليل تكيه مى كردند، منحصر به آن زمان نبوده و نيستند، و شبيه اين سخنان را نيز امروز از زبان افراد ديگرى كه بعضاً در سلك فلاسفه يا دانشمندان نيز در آمده اند مى شنويم.

به هر حال قرآن مجيد پاسخ هاى قاطعى به اين ادعاها داده كه در بحث هاى آينده خواهد آمد، پاسخ هايى كه براى گروهى از منكران معاد در هر سطحى از علم و دانش باشند، و حتى براى كسانى كه مطلقاً از هر دانشى بى بهره اند مى تواند قانع كننده باشد، اما به شرط اين كه به راستى در جستجوى حق باشند.

اكنون به سراغ بيانات قرآن در زمينه دلايل امكان معاد مى رويم.

ص: 117

بخش اوّل

ص: 118

ص: 119

4- اوَلَمْ يَرَوا كَيْفَ يُبْدِى ءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ انَّ ذلكَ عَلَى اللَّه يَسيرٌ.

(عنكبوت 19)

5- كَما بَدَأَكُمْ تَعُوْدُوْنَ.

(اعراف- 29)

ترجمه:

1- و براى ما مثالى زد و آفرينش خود را فراموش كرد، گفت: چه كسى اين استخوان ها را زنده مى كند در حالى كه پوسيده است؟!- بگو: همان كسى آن را زنده مى كند كه نخستين بار آن را آفريد، و او به هر مخلوقى آگاه است!

2- آيا ما از آفرينش نخستين عاجز مانديم (كه قادر بر آفرينش رستاخيز نباشيم؟). ولى آنها (با اين همه دلايل روشن) باز در آفرينش جديد ترديد دارند.

3- او كسى است كه آفرينش را آغاز كرد، سپس آن را باز مى گرداند، و اين كار براى او آسان تر مى باشد.

4- آيا آنها نديدند چگونه خداوند آفرينش را آغاز مى كند، سپس باز مى گرداند؟ اين كار براى خدا آسان است.

5- همانگونه كه در آغاز شما را آفريد (بار ديگر در رستاخيز) باز مى گرديد.

***

تفسير و جمع بندى:

ص: 120

نزد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمد و صدا زد «چه كسى مى تواند اين استخوان را در حالى كه پوسيده است از نو زنده كند»؟ كدام عقل اين ادعا را باور مى نمايد، و شايد در همين حال براى تأكيد سخنان خود قسمتى از آن استخوان را نرم كرد و روى زمين ريخت. (قالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِيْمٌ).

به دنبال آن قرآن به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم (ضمن پنج آيه) دستور مى دهد كه پاسخ قاطعى از طرق مختلف به او و امثال او بدهد كه يكى از آنها همين مسأله آفرينش نخستين است كه قرآن آن را به صورت بسيار كوتاه و جالبى مطرح كرده، مى گويد: «وَ نَسِىَ خَلْقَهُ»: «اين مرد فراموشكار آفرينش نخستين خود را فراموش كرده»!

سپس به شرح آن پرداخته مى فرمايد: «بگو: كسى آن را زنده مى كند كه براى نخستين بار آن را آفريد» (قُلْ يُحْييْهَا الَّذى انْشَأَهَا اوَّلَ مَرَّةٍ). و اگر تصور مى كنى استخوان هاى پوسيده سرانجام پراكنده مى شود و هر ذره اى در گوشه اى مى افتد، و يا اگر تصور مى كنى بازگرداندن تمام صفات نخستين به اين ذرات امكان ندارد چون كسى از آن آگاه نيست، اشتباه بزرگى است، چرا كه او خالق همه چيز است و «از هر مخلوقى آگاه است» (وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ).

«انْشَأَها» از ماده «انشاء» به معناى ايجاد و تربيت است، و در اين جا گويا اشاره به اين حقيقت مى باشد كه آن خدايى كه در آغاز او را از هيچ به وجود آورد مسلّماً مى تواند بعد از خاك شدن زنده كند.

در اين كه منظور از نسيان خلقت در اين آيه چيست؟ دو احتمال وجود دارد: نخست اين كه انسان آفرينش خود را در آغاز از يك نطفه ناچيز و قطره آب بى ارزش به فراموشى سپرده كه در قدرت خداوند در مسأله احياى مجدد ترديد مى كند.

ديگر اين كه: اشاره به آفرينش نوع آدم از خاك است، چگونه ممكن است در آغاز او را از خاك بيافريند و بار ديگر چنين امرى محال باشد، چرا كه «حُكُمُ الْامْثالِ فيْما يَجُوْزُ وَ فيما لا يَجُوْزُ واحِدٌ» (حكم اشياى همانند، در ممكن بودن يا نبودن يكسان است).

البتّه «نسيان» در اين جا يا فراموشكارى واقعى و حقيقى است، يا همچون شخص فراموشكار است هرچند فراموش نكرده، چرا كه بر طبق تشخيص و آگاهى خود عمل ننموده است و در مقام انكار برآمده.(1)

ص: 121

***

در دوّمين آيه همين حقيقت در لباس ديگرى بيان شده است، در پاسخ منكران معاد مى فرمايد: «آيا ما از آفرينش نخستين عاجز شديم (كه قادر بر آفرينش مجدد در قيامت نباشيم؟)» (افَعَييْنا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ).

سپس اضافه مى كند: آنها در آفرينش نخست شك ندارند، بلكه بر اثر غفلت و فراموشكارى و يا به خاطر تعصب و لجاجت يا به خاطر خو گرفتن با شرايط موجود كه هيچ مرده اى زنده نمى شود «آنها در آفرينش جديد شك و ترديد دارند» (بَلْ هُمْ فى لَبْسٍ مِنْ خَلْق جَديدٍ).

و به اين ترتيب در يك تناقض آشكار كه هرگز پاسخى براى آن ندارند خود را گرفتار ساخته اند.

«عَييْنا» از ماده «عَىّ» گاه به معناى عجز و ناتوانى آمده و گاه به معناى تعب و رنج، و در اين جا منظور همان معناى اوّل است، يعنى ما از آفرينش اوّل ناتوان نبوديم.

تعبير «خَلْق اوّل» اشاره به آفرينش نخستين هر انسان يا خصوص حضرت آدم است، و اين احتمال كه بعضى از مفسّرين داده اند كه منظور خلقت اوّل جهان هستى است تناسبى با بحث ندارد.

«لَبْس» (بر وزن حَبس) در اصل به معناى پوشانيدن چيزى است و لباس را نيز از اين جهت لباس مى گويند كه بدن را مى پوشاند، ولى به گفته راغب گاه در امور معنوى نيز به كار مى رود و به معناى پوشانيدن حقيقت است. در آيه مورد بحث نيز به همين معناست، يعنى آنها در اشتباه و جهل نسبت به معادند، و حقيقت به خاطر لجاجت و تعصب بر آنها پوشيده شده.

***

در سوّمين آيه به تعبير ديگرى در اين زمينه برخورد مى كنيم، و آن مقايسه «مبدأ» حيات و «معاد» است، مى فرمايد: «او كسى كه آفرينش را آغاز مى كند سپس آن را باز مى گرداند، و اين كار براى او آسان تر است» (وَ هُوَ الَّذى يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيْدُهُ وَ هُوَ اهْوَنُ عَلَيْهِ).

جمعى از مفسّران جمله «يبدأ» را به معناى ماضى تفسير كرده اند، يعنى خداوند در آغاز آفرينش را ايجاد كرد، ولى چه مانعى دارد كه «يبدأ» به همان معناى اصلى فعل مضارع تفسير شود؟ و با توجه به اين كه فعل مضارع در اين جا دليل بر استمرار است معناى آيه چنين مى شود: «خداوند به طور مداوم آفرينش را

ص: 122

ايجاد مى كند و باز مى گرداند» يعنى جهان هستى مجموعه اى از حيات و مرگ و مبدأ و معاد مستمر است، بنابراين نبايد در امكان معاد در قيامت ترديد داشت.

دائماً جهان ما مى ميرد و نو مى شود، و خلقت جديدى مى يابد، و روى اين حساب معاد و بازگشت به حيات نوين يك امر كاملًا عادى است، و اين پاسخ حساب شده زيبايى است در برابر منكران.

تعبير «وَ هُوَ اهْوَنُ عَلَيْهِ» (اعاده براى او آسان تر از آغاز است) اين سئوال را بر مى انگيزد كه در برابر قدرت مطلقه و بى پايان خداوند آسان و مشكل مفهومى ندارد، همه چيز براى او يكسان است، از جا كندن و برداشتن عظيم ترين كوه هاى جهان براى او به همان اندازه آسان است كه برداشتن يك پر كاه، و آفرينش منظومه شمسى در برابر قدرت او همچون آفرينش يك ذره خاك است، چرا كه در برابر قدرت بى پايان سخت و آسان بى معناست، البتّه براى ما كه قدرتى محدود داريم مى گوييم برداشتن سنگ كوچك آسان است و برداشتن سنگ عظيم مشكل!

مفسّران در برابر اين سئوال، پاسخ هايى گفته اند كه از همه مناسب تر اين پاسخ است كه اين سخن از ديدگاه بندگان و با منطق آنهاست كه اگر كسى چيزى را انجام دهد در مرتبه دوّم انجام آن براى او سهل تر و آسان تر است، هرچند براى قادر لايزال همه چيز يكسان مى باشد.(1)

گاه نيز گفته شده است «اهْوَن» در اين جا معناى تفضيلى ندارد، و به معناى «هيّن» يعنى «آسان» است.

توجيهات ديگرى نيز گفته شده كه چون مناسب نبود از ذكر آن صرف نظر شد.

به هر حال مفهوم آسان و آسان تر با توجه به گفتگوهاى مردم با يكديگر است وگرنه همه چيز براى او آسان است، و آسان ترى وجود ندارد، و به گفته شاعر:

چون قدرت او منزّه از نقصان است آوردن خلق و بردنش يكسان است!

نسبت به من و تو هر چه دشوار بوددر قدرت پركمال او آسان است

***

در چهارمين آيه آنچه در آيه قبل آمده بود به شكل ديگرى آمده است، و در حقيقت تفسير و توضيحى براى آن محسوب مى شود، در برابر منكران معاد مى فرمايد: آيا نديدند چگونه خداوند

ص: 123

آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را باز مى گرداند، اين امر براى خدا سهل و آسان است» (اوَلَمْ يَرَوا كَيْفَ يَبْدَءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ انَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ)(1)

تعبير به «يَبْدَءُ» (آغاز مى كند) و «يعيد» (باز مى گرداند) به صورت فعل مضارع مى تواند تأكيدى باشد بر آنچه در آيه قبل گفتيم كه خداوند پيوسته در كار ايجاد و اعاده است، و اين جهان دائماً نو مى شود و دگرگون مى گردد، هر روز مبدأ و معاد و آغاز و تكرارى است.

مخصوصاً با اين تعبير كه مى فرمايد: اوَلَمْ يَرَوْا ... «آيا آنها نديدند» اشاره به اين كه مشاهده اين ايجاد و اعاده مستمر و دائمى براى همه امكان پذير است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه «يُعِيْدُ» تنها ناظر به معاد در روز قيامت باشد، و در اين صورت تفسير آيه چنين است: «آيا آنها نديده اند خداوند چگونه خلق را ايجاد كرده، چنين كسى مى تواند آن را باز گرداند».

تعبير «انَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ»، نشان مى دهد كه همه چيز براى خدا آسان است، و ممكن است شاهدى باشد براى كسانى كه «اهون» را در آيه قبل به معنا «هيّن» تفسير كرده اند.

به هر حال همه منكران معاد با چشم خود گياهان را مى بينند كه چگونه از زمين هاى مرده سر بر مى آورند؟ چگونه انسان هايى پا به عرصه وجود مى گذارند؟ چگونه درختان بى جان برگ و بار مى آورند؟

و چگونه هر زمان آفرينش تازه اى در اين عالم رخ مى دهد؟

آيا براى خالق اين همه موجودات بازگرداندن آنها مشكل است؟ با اين كه هر دو به طور يكسان مشمول قدرت او هستند، و بهترين دليل براى امكان چيزى وجود آن است؟

در پنجمين و آخرين آيه جان مطلب را در يك سخن كوتاه و بسيار فشرده و پرمعنا بيان كرده است مى فرمايد: «آن گونه كه شما را آغاز كرد باز مى گرديد»! (كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ).

اين جمله كه بخشى از آيه 29 سوره اعراف است، در حقيقت روشن ترين و كوتاه ترين استدلال قرآن بر امكان معاد محسوب مى شود، مى گويد حيات مجدد را، بر حيات نخستين قياس كن، و اين يك قياس منطقى در يك امر عقلى است، و آنها كه اين گونه آيات را دليل بر جواز قياس در احكام تعبدى گرفته اند سخت در اشتباهند، زيرا قياس در صورتى مجاز است كه دليل حكم اوّل و علت و فلسفه آن روشن باشد، تا وجود آن در حكم دوّم نيز ثابت شود، همان گونه كه در بحث معاد در آيه فوق و مانند آن ديده مى شود.

ص: 124

زيرا مى دانيم دليل بر خلقت نخستين همان قدرت خداست، و اين معنا در خلقت مجدّد نيز عيناً وجود دارد، اما در احكام فرعى كه فلسفه آنها روشن نيست و در خود دليل نيز تصريح به علّت آن نشده قياس معنا ندارد، چرا كه قياسى است ظنى و تخمينى، نه يقينى و عقلى.

به هر حال تفسيرى كه در بالا ذكر شد با توجه به آيات ديگر قرآن كه در اين زمينه آمده كاملًا روشن است، ولى عجيب اين است كه بعضى از مفسّران گفته اند منظور اين است همان گونه كه در آغاز شما را سعادتمند و شقاوتمند، مؤمن و كافر آفريد پايان و عاقبت كار شما نيز به همان باز مى گرديد.(1)

شايد بعضى خواسته اند از اين راه دليلى بر عقيده فاسد خود در مسأله جبر جستجو كنند، در حالى كه سخن از اصل آفرينش انسان و ابتداى خلقت او، سپس بازگشت او به زندگى مجدد است، و كمترين اشاره اى در آيه به مسأله سعادت و شقاوت اجبارى و طينت مؤمن و كافر، وجود ندارد.

نتيجه بحث

از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه علت اصلى انكار مخالفان معاد بى توجهى و غفلت به آفرينش نخست اين جهان و آفرينش اوّل انسان هاست، چرا كه اگر كمى به آن مى انديشيدند پاسخ خود را مى دادند.

مگر ممكن است آفرينش انسان در آغاز از خاك امكان پذير باشد ولى در مرحله بعد غيرممكن؟!

***

توضيحات

ص: 125

سرانجام آب ها در نقاط پست زمين باقى ماندند و درياها تشكيل شد، ولى در هيچ جا اثرى از حيات نبود.

نه گياهى مى روييد.

نه پرنده اى بال و پر مى زد و آواز مى خواند.

نه در اقيانوس هاى عظيم موجود زنده اى در حركت بود.

چرا كه هنوز محيط زمين بسيار داغ و گرم بود و مجالى براى زندگى وجود نداشت.

بازهم زمين سردتر شد و به قدرت خداوند اولين جوانه هاى حيات در درياها و صحراها نمايان گشت و جانداران گوناگون ظاهر شدند، و سرانجام خداوند انسان را آفريد.

بنابراين شكى نيست كه انسان در آغاز از خاك آفريده شده و بازهم به خاك برمى گردد، چه مانعى دارد كه بازهم از خاك آفرينش مجددى بيابد؟!

منتها انس به زندگى عادى و كوته نگرى، و گاه فرو افتادن پرده هاى لجاجت و تعصب بر فكر و انديشه انسان، به او مجال نمى دهد كه اين حقايق روشن را ببيند و باور كند، يا به آن اعتراف نمايد.

ص: 126

ص: 127

مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ اجَلًا لا رَيْبَ فيهر فَابَى الظّالِمُونَ الّا كُفُوراً.

(اسراء- 99)

3- اوَلَمْ يَرَوا انَّ اللَّهَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلَى انْ يُحْيِىَ الْمَوْتى بَلى انَّهُ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ.

(احقاف- 33)

4- اوَلَيْسَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ بِقادِرٍ عَلَى انْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلّاقُ الْعَليمُ.

(يس- 81)

5- قُلْ سِيْرُوا فِى الْأَرضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِى ءُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ انَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ.(1)

(عنكبوت- 20)

ترجمه:

1- آفرينش آسمان ها و زمين از آفرينش انسان ها مهمتر است ولى اكثر مردم نمى دانند.

2- آيا نديدند خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد قادر است مثل آنها را بيافريند؟ (و به زندگى جديد بازشان گرداند) و براى آنها سرآمدى قطعى قرار داد، اما ظالمان جز كفر و انكار را پذيرا نيستند.

3- آيا آنها نمى دانند خداوندى كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آفرينش آنها ناتوان نشد، قادر است مردگان را زنده كند؟ آرى او بر هر چيز تواناست.

4- آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد قدرت ندارد همانند آنها (انسان هاى خاك شده) را بيافريند؟ آرى (مى تواند) و او آفريدگار داناست!

5- بگو: در زمين سير كنيد و بنگريد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده؟ سپس

ص: 128

خداوند (همين گونه) جهان آخرت را ايجاد مى كند، خداوند بر هر چيز قادر است.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 129

ضمناً بايد توجه داشت كه لام در «لخلق» ظاهراً «لام ابتداء» است، و براى تأكيد آمده.

***

دوّمين آيه بلافاصله بعد از نقل كلام منكران معاد كه آفرينش مجدد انسان را بعد از پوشيده شدن استخوان ها و خاك شدن نفى مى كردند، مى فرمايد: «آيا آنها نمى دانند خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد قادر است كه همانند آن انسان ها را بيافريند»؟ (اوَلَمْ يَرَوا انَّ اللَّهَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ قادِرٌ عَلَى انْ يَخْلْقَ مِثْلَهُمْ).

تعبير به «مثل» ممكن است اشاره به آفرينش مجدد انسان ها باشد، چرا كه همانند سابق است، و نيز ممكن است اشاره به اين باشد كه خداوند قادر است انسان هاى ديگرى همانند اين انسان ها از نو ايجاد كند، وقتى بر چنين چيزى قادر است تجديد حيات انسان ها موجود از آن سهل تر مى باشد.

اين احتمال نيز داده شده كه بدن ها هرچه باشند عين بدن سابق نيستند، چرا كه مواد پيشين با كيفيت هاى تازه اى باز مى گردد، به همين جهت تعبير به مثل شده، ولى روح انسان همان روح است، و بعد از تعلق به جسم وحدت شخصيت از هر نظر حاصل است، بنابراين انسان ها به هنگام بازگشت هم مثل گذشته هستند و هم از يك نظر عين آن (دقت كنيد).

سپس در ذيل آيه به جواب سئوال ديگر منكران مى پردازد، آنها مى گفتند: اگر قيامت حق است پس چرا نمى آيد، قرآن مى گويد: «خداوند براى بازگشت آنها سرآمدى قطعى قرار داده و بايد منتظر آن بود (وَ جَعَلَ لَهُمْ اجَلًا لارَيْبَ فيهِ).

به تعبير ديگر او به قدرت كامله اش دقيقاً وقت آن را نيز تعيين كرده كه بدون كوچكترين تخلفى درست در آن زمان رخ مى دهد.

«ولى ظالمان جز كفر و انكار را نمى پذيرند» (زيرا هواى نفس و تعصب و دشمنى با حق پرده بر افكار آنها افكنده) (فَابَى الظّالِمُونَ الّا كُفُوراً).

***

همين معنا در سوّمين آيه با تعبير ديگرى بيان شده، مى فرمايد: آيا آنها نمى دانند خدايى كه آسمان ها را

ص: 130

(با آن عظمت) و زمين را (با آن همه شگفتيهايش) آفريده، و هيچ گاه از آفرينش آنها ناتوان نشده قادر است كه مردگان را زنده كند؟ آرى او بر همه چيز تواناست» (اوَلَمْ يَرَوا انَّ اللَّهَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَلَمْ يَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلَى انْ يُحْيِىَ الْمَوْتى بَلى انَّهُ عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ).

جمله «اوَلَمْ يَرَوْا» (آيا نديدند) به معناى مشاهده با چشم عقل است، و لذا مفسّران آن را به معنا اوَلَمْ يَعْلَمُوا (آيا ندانستند) تفسير مى كنند، بعضى نيز آن را به معناى علم و آگاهى توأم با بصيرت و دقت معنا كرده اند.

«لَمْ يَعْىَ» از ماده «عَىّ» به معناى عجز و ناتوانى است كه به واسطه راه رفتن بسيار به انسان دست مى دهد، و نيز به معناى هرگونه عجز و ناتوانى كه به خاطر عهده دار شدن كار يا سخن گفتن به كسى دست مى دهد گفته مى شود، و تعبير «داء عيّاء» به معناى درد بى درمان نيز از همين جهت است كه چنان دردى به راستى خسته كننده است.

بعضى نيز آن را به معناى «جهل» تفسير كرده اند، ولى اين معنا در اين آيه مناسب نيست.

بديهى است خستگى و ناتوانى در موردى تصور مى شود كه قدرت شخص محدود باشد، ولى در مورد خداوند كه قدرتش نامحدود است خستگى و عجز مفهومى ندارد.

به هر حال اين تعبير ممكن است اشاره به خرافه يهود باشد كه مى گفتند: خداوند بعد از آفرينش آسمان ها و زمين خسته شد! و روز شنبه روز استراحت قرار داد! و از آن به بعد اين معنا به عنوان يك سنت باقى ماند.

بطلان اين سخن به قدرى روشن است كه نياز به بحث ندارد.

***

در چهارمين آيه ضمن پاسخ هاى متعددى كه در برابر منكران معاد و كسى كه خدمت پيامبر آمده بود و استخوان پوسيده در دست داشت و مى گفت: «مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَميمٌ» (چه كسى استخوان پوسيده را زنده مى كند؟) مى فرمايد: «آيا كسى كه آسمان ها و زمين را (با آن وسعت و عظمت و شگفتى ها) آفريد، قادر نيست همانند اين انسان ها را بيافريند» (اوَ لَيْسَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ بِقادِرٍ عَلَى انْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ).

ص: 131

«آرى او توانايى دارد و او آفريدگار داناست» (بَلى وَ هُوَ الْخَلاقُ الْعَليمُ).

بديهى است هنگامى كه سخن از آسمان ها گفته مى شود تمام كرات و ستارگان و كهكشان ها را در بر مى گيرد، و مى دانيم آخرين اكتشافات دانشمندان نشان مى دهد كه منظومه شمسى ما جزء كهكشان معروف راه شيرى است، و مى گويند: اين كهكشان بالغ بر يكصد ميليارد ستاره! دارد كه خورشيد ما يكى از ستارگان متوسط آن است!

و نيز مى گويند تلسكوپ هاى عظيم توانسته است در حدود يك ميليارد كهكشان را كشف كند!

هرگاه اين ارقام را در يكديگر ضرب كنيم آن گاه مى توانيم به عدد سرسام آور كرات آسمانى اجمالًا پى ببريم، تازه اينها همه در حدود معلومات انسان امروز است، و شايد فردا و فرداها عواملى كشف شود كه آنچه امروز از جهان مى دانيم در مقابل آن كوچك و ناچيز باشد. و هنگامى كه زمين گفته مى شود تمام اسرار و شگفتى هاى آن را نيز در بر مى گيرد.

آيا كسى كه اين جهان عظيم و عجيب و منظم را آفريد، از بازگرداندن انسان به آفرينش مجدد ناتوان است؟!

تعبير به «خَلّاق» (بسيار خلق كننده) ممكن است اشاره به اين باشد كه خداوند پيوسته در كار خلقت است، و همه روز موجودات تازه اى را مى آفريند، و موجوداتى را از بين مى برد، و به اين ترتيب همه روز احياى جديد و معاد تازه اى است، و لذا واژه «خلاق» كه صيغه مبالغه است بر او اطلاق شده.

«عليم» نيز مى تواند اشاره به اين نكته باشد كه اگر انسان ها مى ميرند و خاك مى شوند و ذرات آنها همه جا پراكنده مى گردد جمع آورى آن براى خداوندى كه عالم و آگاه است مشكل نيست، همان گونه كه نگهدارى حساب اعمال آنها در طول تمام عمر مطلب پيچيده اى نخواهد بود (بايد توجه داشت كه «عليم» در اين جا صفت مشبّهه است، و با توجه به اين كه در كنار خلاق كه صيغه مبالغه است قرار گرفته براى تأكيد است).

***

در پنجمين و آخرين آيه مورد بحث منكران معاد را به يك طريق حسى و تجربى دعوت مى كند، و به پيامبر مى فرمايد: «به آنها بگو برويد و روى زمين سير كنيد، سپس بنگريد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده است؟ سپس (بدانيد همان خداوندى كه قدرت بر ايجاد اين همه مخلوقات گوناگون دارد) جهان

ص: 132

آخرت را ايجاد مى كند، چرا كه او بر همه چيز تواناست» (قُلْ سِيرُوا فِى الْارْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِى ءُ النَّشّأَةَ الاخِرَةَ انَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ).

«سير در ارض» و گردش در روى زمين از اين نظر به انسان آگاهى بر آغاز آفرينش مى دهد كه آثار موجودات زنده از نخستين روزهايى كه حيات در كره زمين پيدا شده به صورت هاى مختلف در لابه لاى قشرهاى زمين باقى مانده، و امروز دانشمندان از مطالعه آنها بسيارى از اسرار آفرينش موجودات زنده را در مى يابند.

و نيز ممكن است منظور پى بردن به اسرار آغاز خلقت كره زمين و موجودات بى جان آن باشد كه از مطالعه طبقات مختلف زمين و عناصر گوناگون و انواع تركيب ها آشكار مى گردد.

و نيز ممكن است اشاره به آفرينش هاى مكرّرى باشد كه همه روز در اين كره خاكى صورت مى گيرد، افراد زيادى از موجودات زنده پا به عرصه وجود مى گذارند و افراد زيادى مى ميرند.

خداوندى كه قادر بر اين همه خلقت و تطورات حيات است، چگونه از احياى مردگان عاجز خواهد بود؟ و به اين ترتيب از قدرت مطلقه حق براى اثبات امكان حيات مجدد انسان بهره گيرى شده.

ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه فوق اشاره به خلقت نخستين انسان، و قياس عقلى خلقت مجدد بر خلقت اوّل باشد كه در اين صورت اين آيه در سلك گروه اول از آياتى كه در سابق اشاره كرديم قرار خواهد گرفت. ولى به هر حال شاهدى است بر اصل مدّعا.

از آنچه در تفسير آيه گفتيم پاسخ اين سئوال به خوبى روشن مى شود كه چگونه قرآن به انسان ها دستور مى دهد كه در زمين گردش كنند و چگونگى آغاز آفرينش را ببينند، در حالى كه آغاز آفرينش به ميليون ها يا ميلياردها سال قبل از اين برمى گردد و امروز قابل مشاهده نيست.

در پاسخ اين سئوال سه بيان در شرح بالا داشتيم (دقت كنيد).

قابل توجه اين كه در اين جا از معاد تعبير به «نشأة آخرت» شده است، و «نشأه» چنانكه راغب در مفردات مى گويد به معناى ايجاد و تربيت چيزى است، و اين نشان مى دهد كه در قيامت هم آفرينش تازه اى است و هم تربيت و نمو جديد.

***

ص: 133

ص: 134

ص: 135

مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُوْنَ.

(روم- 19)

3- فَانْظُرْ الى آثارِ رَحْمَةِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها انَّ ذلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ.

(روم- 50)

4- وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَاذا انْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ انْبَتَتْ مِنْ كلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ- ذلِكَ بِانَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ انَّهُ يُحْيِى الْمَوْتى وَ انَّهُ عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ.

(حج- 5 و 6)

5- وَ مِنْ آياتِهِ انَّكَ نَرَى اْلَارْضَ خاشِعَةً فَاذا انْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ انَّ الَّذى احْياها لَمُحْيِى الْمَوْتى انَّهُ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٍ.

(فصلت- 39)

6- وَ اللَّه الَّذى ارْسَلَ الرِّياحَ فُتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ الى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ.

(فاطر- 9)

7- وَ هُوَ الَّذى يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتّى اذا اقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيّتٍ فَانْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَاخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.

(اعراف- 57)

ترجمه:

1- و از آسمان، آبى پربركت فرستاديم و به وسيله آنها باغ ها و دانه هايى را كه درو مى كنند رويانديم- و نخل هاى بلند قامت كه ميوه هاى متراكم دارند- همه اينها به منظور بخشيدن روزى به بندگان است، و به وسيله باران زمين مرده را زنده كرديم، آرى زنده شدن

ص: 136

مردگان در قيامت نيز همين گونه است.

2- او زنده را از مرده خارج مى كند، و مرده را از زنده، و زمين را بعد از مرگ حيات مى بخشد، و همين گونه روز قيامت برانگيخته مى شويد!

3- به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند؟ آن كس (كه زمين مرده را زنده كرد) زنده كننده مردگان در قيامت است، و او بر همه چيز توانا است.

4- زمين را (در فصل زمستان) خشك و مرده مى بينى، هنگامى كه باران را بر آن فرو مى فرستيم به حركت در مى آيد و نمو مى كند، و انواع گياهان زيبا را مى روياند- اين به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است و مردگان را زنده مى كند و بر هر چيز توانا است.

5- از آيات او اين است كه زمين را خشك و خاضع مى بينى، اما هنگامى كه آب بر آن مى فرستيم به جنبش درمى آيد و نمو مى كند، همان كس كه آن را زنده كرد مردگان را نيز زنده مى كند، او بر هر چيز تواناست.

6- خداوند آن كس است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت درآورد، ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده اى ميرانيم، و به وسيله آن زمين را بعد از مرگش زنده مى كنيم، رستاخيز نيز همين گونه است؟

7- او كسى است كه بادها را پيشاپيش (باران) رحمتش مى فرستد تا زمانى كه ابرهاى سنگين بار را (بر دوش خود) حمل كنند، در اين هنگام آنها را به سوى سرزمين هاى مرده مى فرستيم، به وسيله آن آب (حياتبخش) نازل مى كنيم، و با آن هرگونه ميوه اى (از خاك تيره) بيرون مى آوريم، و اين گونه (كه زمين هاى مرده را زنده كرديم) مردگان را (نيز در قيامت) زنده مى كنيم تا مذكر شويد!

***

تفسير و جمع بندى

ص: 137

در نخستين آيه از ريشه اصلى حيات يعنى دانه هاى حياتبخش باران شروع كرده، مى فرمايد: «ما از آسمان آب با بركتى نازل كرديم، و به وسيله آن باغ ها و دانه هايى را كه درو مى كنند رويانديم»: (وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَانْبَتْنا بِهِ جَنّاتٍ وَ حَبَّ الحَصيدِ).

به اين ترتيب به تمام باغ هاى ميوه، و مزارع حبوبات، و دانه هاى غذايى، اشاره مى كند.(1)

سپس قرآن از ميان تمام آنها انگشت روى نخل هاى سر به آسمان كشيده و پربار كه نمونه اتم و اكمل آن است گذارده، مى افزايد: «و همچنين نخل هاى بلند قامت كه ميوه هاى متراكم دارند رويانديم»: (وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضيْدٌ).(2)

جالب اين كه از يكسو اشاره به نخل هاى بلند قامت كرده كه از همان زمين مرده و دانه ناچيز به طرزى شگفت انگيز و باورنكردنى پرورش مى يابند.

و از سوى ديگر به ميوه هاى متراكمى كه بر فراز آسمان با خود حمل مى كنند، ميوه هايى شيرين «حياتبخش» و مغذى، و داراى انواع مواد حياتى و مورد نياز جسم انسان.(3)

و سرانجام چنين نتيجه مى گيرد كه «هدف اين بوده است كه روزى به بندگان ببخشيم» (رِزْقاً لِلْعِبادِ).

و به وسيله آن (باران) زمين مرده را زنده كرديم» (وَ احْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً).(4)

«زنده شدن مردگان نيز همين گونه است» (كَذلِكَ الْخُرُوجُ).

اين آيه با صراحت بازگو كننده اين حقيقت است كه خروج انسان ها در قيامت از همان اصولى مايه مى گيرد كه خروج گياهان و گل ها و دانه هاى غذايى و درختان با ميوه هاى رنگارنگشان، همان چيزى كه هر سال آن را با چشم خود تماشا مى كنيم، منتها چون به آن خو گرفته ايم، آن را مسأله ساده اى مى پنداريم، و چون رستاخيز انسان ها را با چشم نديده ايم گروهى آن را پيچيده و گاه محال مى پندارند در حالى كه قوانين حاكم بر هر دو يكى است.

ص: 138

در دوّمين آيه همين مسأله در لباس ديگرى مطرح شده است، مى فرمايد: «خداوند زنده را از مرده خارج مى سازد، و مرده را از زنده» (يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ).

آن فاصله اى كه شما در ميان مرگ و حيات مى بينيد براى ذات پاك او مطرح نيست، او مرتباً زندگان را از دل مردگان و بالعكس خارج مى سازد (توجه داشته باشيد «يُخْرِجُ» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد، يعنى اين كار دائمى اوست).

بنابراين نمونه صحنه پايان اين جهان كه صحنه خروج مرگ از دل حيات است، و همچنين صحنه معاد كه صحنه خروج حيات از دل مرگ است، پيوسته در برابر چشم شما تكرار مى شود، هرچند در مقياس محدودترى است، پس چه جاى تعجّب كه در پايان اين جهان همه موجودات زنده بميرند و در رستاخيز همه انسان ها به زندگى جديدى باز گردند؟ يعنى همان قانون تبديل مرگ به حيات و حيات به مرگ در مقياس وسيع و گسترده اى صورت پذيرد.

البتّه خارج شدن مرگ از دل حيات بر همه واضح است، ولى از آن جا كه خارج شدن حيات از دل مرگ ممكن است براى بعضى قابل تأمل باشد در پايان آيه مى فرمايد: «و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و همين گونه شما (روز قيامت) خارج مى شويد» (وَ يُحْيِى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ).

جمله «كَذلِكَ تُخْرَجُونَ» (شما اين گونه مبعوث مى شويد) و به وضوح بيانگر اين حقيقت است كه تفاوتى ميان اين رستاخيز كوچك كه در جهان گياهان و زمين هاى مرده رخ مى دهد، با آن رستاخيز بزرگ و فراگير نيست، و با اندكى دقت در اين موضوع هرگونه پندار غلط و وسوسه هاى شيطانى در امر معاد برطرف مى گردد.

آرى در هر لحظه اى در اين جهان پهناور هزاران هزار دانه مى شكافد و نخستين جوانه حيات از آن بيرون مى آيد، و هر لحظه در گوشه و كنار اين جهان زمين هايى مرده حيات خود را از سر مى گيرند، اين يك سنت دائمى و هميشگى پروردگار و تداعى خاطره معاد در اذهان است.

***

در سوّمين آيه بعد از اشاره به چگونگى پيدايش باران به دنبال حركت بادها و ابرها و تراكم آنها بر يكديگر، مى فرمايد: «اكنون بنگر به آثار رحمت الهى كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند»؟!

ص: 139

(فَانْظُرْ الى آثارِ رَحْمَةِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِى الْارْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

آن كس كه چنين مى كند هم او زنده كننده مردگان در قيامت است». (انَّ ذلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتى .

آرى «او بر همه چيز تواناست» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ).

«آثارْ» جمع «اثر» به گفته «مقاييس اللّغة» به سه معنا آمده است: مقدّم داشتن، ياد كردن، و آثارى كه از چيزى باقى مى ماند، ولى بعضى ديگر از علماى لغت همه را در معناى سوّم خلاصه كرده اند، چرا كه مقدّم داشتن و ياد كردن از چيزى به خاطر آثارى از فضيلت و عوامل برترى است كه در آن باقى مانده.

تعبير به «رَحْمَةِ اللَّه» در اين جا اشاره به باران هاى حياتبخش است كه يك نمونه زنده و آشكار از رحمت الهى است و آثار آن در همه جا ظاهر مى شود، زمين مرده را زنده مى كند، و قلب هاى مرده را جان مى دهد، هواى آلوده و مرده را نشاط حيات مى بخشد، و بالاخره بر جسم و جان انسان نور حيات مى پاشد.

تعبير به «ذلِكَ» كه اسم اشاره به دور است در مورد «خداوند» در واقع اشاره به عظمت مقام اوست كه از دسترس فكرها و عقلها بيرون است.

واژه «أنّ» كه براى تأكيد است و «لام» در «لَمحيى» كه آن هم براى تأكيد است، به ضميمه «جمله اسميه» كه آن نيز براى تأكيد مى آيد، همه براى اثبات اين حقيقت است كه آن كس كه پيوسته به وسيله نزول باران رحمتش، زمين هاى مرده را زنده مى كند اين توانايى را دارد كه مردگان انسانى را حيات نوين ببخشد.

تعبير به «انظر» (نگاه كن) از اين نظر جالب است كه مى گويد: مسأله معاد يك امر حسّى و ديدنى است، و همواره آن را با چشم مى بيند، پس چگونه آن را به باد سخريه مى گيريد يا انكار مى كنيد؟!

***

در چهارمين آيه بعد از بيان حركات تكاملى نطفه در رحم، و تطوّرات جنين به عنوان يك دليل روشن بر مسأله امكان معاد، به سراغ نطفه هاى گياهى مى رود كه در رحم زمين پرورش مى يابند، مى فرمايد:

«زمين را (در فصل زمستان) خشك و مرده مى بينى» (وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً).(1)

هنگامى كه آب باران را بر آن فرو مى فرستيم تكان مى خورد و به جنبش درمى آيد و نمو مى كند، و

ص: 140

انواع گياهان دل انگيز را مى روياند» (فَاذا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْماء اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ انْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيْج).

راستى قرآن مجيد كتاب عجيبى است، هنگامى كه مى خواهد يك حقيقت را براى تأكيد و ثبت در افكار و اذهان تكرار كند چنان لباس هاى رنگارنگ و مختلف بر آن مى پوشاند كه هر بار انسان خود را در برابر مطالب تازه، و چهره جديدى از آن حقيقت مى بيند، نه تكرارش ملال انگيز است، نه خالى از مطالب تازه، و هميشه داراى درس جديد مى باشد، نمونه آن را در مسأله احياى زمين هاى مرده در آيات مورد بحث مشاهده مى كنيم.

قابل توجه اين كه قرآن در خصوص آيه مورد بحث كه آن را عطف بر مسأله تطورات جنين نموده، اين مطلب را خاطرنشان مى سازد كه حيات انسانى و حيوانى و گياهى همه از يك مقوله است، و نمونه هاى معاد هريك را كه در اين جهان با چشم مى بينيم و لمس مى كنيم، دليل بر امكان ديگرى است.

تعبير به «تَرى (مى بينى) مانند تعبير به «انْظُرْ» (بنگر) در آيه قبل است و همه تأكيدى است بر محسوس بودن رستاخيز بزرگ جهان گياهان.

«اهتزت» از ماده «اهتزاز» در اصل از «هز» به معناى تحريك شديد گرفته شده است، و بعضى آن را به معناى حركات زيبا و جالب تفسير كرده اند، و در اين جا اشاره به دگرگونى هاى جالب و حركات مختلفى است كه به وسيله روييدن انواع گياهان بر صفحه زمين ظاهر مى شود.

«رَبَتْ» از ماده ربوّ (بر وزن غلوّ) به معناى «نمو» است، و منظور در اين جا نمو زمين است نه نمو گياهان، و منظور از نمو آن بر آمدن اجزاى مختلف زمين و خاك هاى آن به وسيله جوانه ها و ريشه ها و ساقه هاى گياهان مى باشد، و آنها كه اين جمله را اشاره به نمو گياهان دانسته اند در حقيقت از جمله بعد غفلت نموده اند، زيرا مى فرمايد: «وَ انْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيج» (زمين از هرنوع، گياه زيبا و خوش منظره اى مى روياند).

***

پنجمين آيه همان محتواى آيه قبل را در بردارد، ولى با دو تفاوت، نخست اين كه احياى زمين هاى مرده را هم دليلى بر توحيد مى شمرد، و هم نشانه اى از معاد، مى فرمايد: «از آيات او اين است كه زمين را خاشع مى بينى، اما هنگامى كه آب بر آن نازل مى كنيم به جنبش در مى آيد و نمو مى كند»: (وَ مِنْ آياتِهِ انَّكَ تَرَى

ص: 141

الْأَرْضَ خاشِعَةً فَاذا انْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ).

«كسى كه آن را احيا كرده، همو زنده كننده مردگان است، كه او بر همه چيز تواناست» (انَّ الَّذى احْياها لَمُحْيِى الْمَوْتى انَّهُ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ).

ديگر اين كه تعبير از زمين هاى مرده به «خاشِعَةً» مى كند و به گفته «الميزان» زمين خشك و خالى از گياه در اين جا به شخص فقير و بى بضاعتى تشبيه شده كه گرفتار ذلت و حقارت است، و پس از نزول باران به كسى كه گويى مال فراوانى به دست آورده، و بهترين لباس ها را در تن كرده و با قامتى صاف و كشيده و پر نشاط به حركت درآمده، به گونه اى كه در صورتش آثار نعمت نمايان است.(1)

نكته ديگرى كه مى توان از اين تعبير استفاده كرد يك درس اخلاقى است و آن اين كه همان گونه كه زمين خاشع و خاضع مشمول رحمت الهى مى شود، و آن همه آثار و بركات و نمو و نشاط پيدا مى كند، بندگان خاشع و خاضع نيز از رحمت واسعه او برخوردار گشته، شكوفه هاى علم و ايمان و تقوا بر صفحه وجودشان ظاهر مى شود.

***

در ششمين آيه باز همين مسأله (با تعبير تازه اى) مطرح شده است، ضمن اشاره به چگونگى نزول باران مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرها را به حركت درآوردند، سپس آن را به سوى سرزمين مرده اى مى رانيم، و با آن زمين را بعد از مرگش زنده مى كنيم»: (اللَّهُ الَّذى ارْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ الى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاحْيَيْنا بِهِ الْارْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«رستاخيز مردگان نيز همين گونه است» (كَذلِكَ النُّشُورُ).

در حقيقت اين آيه هم دليلى است براى اثبات مبدأ، يعنى ذات پاك خداوند، و هم دليلى است براى معاد، آغاز آيه خداوند را به وسيله نظام دقيقى كه بر وزش بادها و حركت ابرها و آبيارى سرزمين هاى مرده و احياى آنها حاكم است معرفى مى كند، و پايانش اشاره زنده و پرمعنايى به مسأله معاد دارد، و با يك بيان دو هدف را نشانه گيرى مى كند.

جمله «كذلك النشور» علاوه بر اين كه احياى انسان ها را به احياى زمين هاى مرده تشبيه مى كند، مى تواند

ص: 142

اشاره اى به اين معنا باشد كه همان طور كه بادها قطعات پراكنده ابر را به هم پيوند مى دهد و آنها را بارور مى سازد، ارواح انسان ها نيز در قيامت به سوى بدن ها حركت مى كنند، ذرات پراكنده خاك به فرمان خدا جمع مى شود و جان مى گيرد.

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه يكى از يارانش عرض كرد: اى رسول خدا! «كَيْفَ يُحيِى اللَّهُ الْمَوْتى وَ ما آيَةُ ذلِكَ فى خَلْقِهِ؟؛ خداوند چگونه مردگان را زنده مى كند و نشانه و نمونه آن در خلقش چيست؟»

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «اما مَرَرْتَ بِوادِىْ اهْلِكَ مُمْحِلًا ثُمَّ بِهِ يَهْتَزُّ خَضِراً؟(1)؛ آيا از سرزمينى كه بر اثر خشكسالى هلاك شده باشد عبور نكرده اى، و سپس از آن عبور كنى در حالى كه از سبزى و خرمى تكان مى خورد»؟!

گفت: آرى، اى رسول خدا!

فرمود: «فَكَذلِكَ يُحْيِى اللَّهُ الْمَوْتى وَ تِلْكَ آيَتُهُ فى خَلْقِهِ اين گونه خداوند مردگان را زنده مى كند، و اين است نشانه و نمونه آن در خلقش؟»(2)

***

در هفتمين و آخرين آيه باز سخن از فرستادن بادها به عنوان بشارتگر در پيشاپيش باران رحمت است، باز سخن از ابرهاى سنگين بارى است كه بر دوش بادها سوار مى شوند و به سوى سرزمين هاى مرده به حركت در مى آيند، سپس قطرات حياتبخش باران از آن فرو مى ريزد» (وَ هُوَ الَّذى يُرْسِلُ الرٌياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتّى اذا اقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَانْزَلْنا بِهِ الْماءَ).(3)

و درست در اين جا مى فرمايد: ما به وسيله آن انواع ميوه ها (از خاك تيره و مرده) بيرون مى آوريم و اين گونه مردگان را (در قيامت از قبرها) خارج مى سازيم شايد متذكر شويد»: (فَاخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ).

ص: 143

جمله «لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» اشاره به اين است كه خداوند اين صحنه هاى شگفت انگيز را در اين جهان به شما نشان مى دهد كه از يكسو به ذات پاكش پى بريد، و از سوى ديگر به معاد و رستاخيز جهان ديگر.

قابل توجه اين كه در روايتى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: «ثُمَّ يُرْسِلُ اللَّهُ مَطَراً كَانَّهُ الطَّلُّ فَتَنْبُتُ مِنْهُ اجْسادُ النّاسِ، ثُمَّ يُقالُ: يا ايُّهَا النّاسُ هَلُمُّوا الى رَبِّكُمْ، وَ قِفُوْهُمْ انَّهُمْ مَسْئُولُوْنَ سپس خداوند بارانى مى فرستد همچون باران هاى ريز، و به وسيله آن اجساد مردم مى رويد! سپس گفته مى شود: اى مردم! بياييد به سوى پروردگارتان، و آنها را متوقف سازيد كه آنها در برابر اعمالشان مسئولند».(1)

از كلمات بعضى از مفسّران استفاده مى شود كه آن باران يك باران ساده نيست، بلكه شباهت به آن نطفه دارد كه انسان از آن متولد مى شود! اين باران چهل روز ادامه مى يابد، و تأثير عجيبى روى اجزاى بى جان انسان ها مى گذارد و حيات را در آن مى دمد.(2)

***

ص: 144

گرفته نمو مى كند، و اگر اين سلول زنده نبود زنده شدن زمين هاى مرده امكان نداشت.

در پاسخ اين سئوال مى گوييم بدون شك سلول زنده ذرّه كوچكى است كه اجزاى مرده را از زمين به خود جذب مى كند، و آنها را تبديل به پيكر موجود زنده مى كند (دقت كنيد).

به تعبير ديگر درخت نخلى كه گاهى يك تن وزن دارد، در آغاز سلول كوچكى بوده در كنار هسته خرما، با وزنى مثلًا در حدود يك ميلى گرم، سپس در حدود يك تن از مواد بى جان زمين و آب و هوا كه همه موجوداتى مرده اند به خود جذب كرده، و به تمام آنها حيات و زندگى بخشيده است، اين در حقيقت مبدل شدن زمين هاى مرده به موجود زنده است.

قابل توجه اين كه قرآن مى گويد: زمين هاى مرده زنده مى شوند (نمى گويد درختان و بذرهاى مردم زنده مى شوند، چرا كه آنها به طور كامل نمرده اند) يعنى اين زمين هاى مرده جزء اندام گياه و درخت شده، و مبدل به سلول هاى زنده مى شوند.

البته اگر نگاهى به آغاز آفرينش حيات در كره زمين بيفكنيم مسأله از اين هم روشن تر مى شود، چرا كه وقتى زمين از خورشيد جدا شد كره آتشين و سوزانى بود، و طبعاً هيچ موجود زنده اى در آن وجود نداشت.

اما بعد از آن كه به اندازه كافى سرد شد، و آماده پرورش موجودات زنده گرديد، و باران هاى سيل آسا فرود آمد و زمين ها را خنك تر و آماده تر كردند و شخم نمودند، نخستين جوانه هاى حيات گياهى به گونه اى كه هنوز اسرارش بر همه دانشمندان مخفى است از همان مواد مرده زمين به وجود آمد، و به اين ترتيب موجود مرده زنده شد (باز هم دقت كنيد).

ص: 145

ص: 146

(نجم- 45 تا 47)

4- قُتِلَ الْإِنْسانُ ما اكْفَرَهُ* مِنْ اىِّ شَي ءٍ خَلَقَهُ* مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ* ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ- ثُمَّ اماتَهُ فَاقْبَرَهُ- ثُمَّ اذا شاءَ انْشَرَهُ.

(عبس- 17 تا 22)

5- وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فى قَرارٍ مَكينٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْعَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ احْسَنُ الْخالِقينَ- ثُمَّ انَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ* ثُمَّ انَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُوْنَ.

(مؤمنون- 12 تا 16)

ترجمه:

1- اى مردم اگر در رستاخيز شك داريد (به اين نكته توجه كنيد) ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد، از خون بسته شده، سپس از مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده) كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل، هدف اين است كه ما براى شما روشن سازيم (كه بر هر چيز قادريم) و جنين هايى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم مادران قرار مى دهيم، (و آنچه را بخواهيم ساقط مى كنيم بعد شما را به صورت طفل بيرون مى فرستيم ... اين به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است و مردگان را زنده مى كند و بر هر چيز تواناست.

2- آيا انسان نطفه اى از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟! سپس به صورت خون بسته درآمد، و او را آفريد و موزون ساخت؟ و از او دو زوج مذكر و مؤنث آفريد، آيا چنين كسى قادر نيست كه مردگان را زنده كند؟!

3- و اوست كه دو زوج مذكر و مؤنث را مى آفريند، از نطفه اى كه خارج مى شود، (و در رحم مى ريزد، همين گونه) بر خداست ايجاد عالم ديگر (تا عدالت اجرا گردد).

4- مرگ بر اين انسان! چقدر كافر و ناسپاس است؟! (خداوند) او را از چه چيز

ص: 147

آفريد؟ از نطفه ناچيزى او را آفريد، سپس اندازه گيرى كرد و موزون ساخت، بعد او را ميراند و در قبر پنهان نمود، سپس هر زمان بخواهد او را زنده مى كند.

5- ما انسان را از عصاره اى از گِل آفريديم، سپس او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار داديم، سپس نطفه را به صورت «علقه» (خون بسته) و «علقه» را به صورت «مضغه» (چيزى شبيه گوشت جويده) و مضغه را به صورت استخوان هايى درآورديم، از آن پس او را آفرينش تازه اى بخشيديم، بزرگ و پربركت است خدايى كه بهترين خلق كنندگان است، شما بعد از آن مى ميريد، سپس در روز قيامت برانگيخته مى شويد.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 148

سپس به مراحل مختلف زندگى انسان در دنيا اشاره كرده، بعد به جهان نباتات روى مى آورد، و مثال ديگرى از قرار گرفتن دانه هاى نباتى در رحم زمين، و زنده شدن زمين هاى مرده به وسيله باران اشاره مى كند و مى افزايد:

«اينها همه به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است (و پايه هاى توحيد در درون جان شما محكم شود) و نيز بدانيد كه او مردگان را زنده مى كند، و بر هر چيز تواناست» (ذلِكَ بِانَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ انَّهُ يُحْيِى الْمَوْتى وَ انَّهُ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ).

به اين ترتيب گاه از زاويه توحيد به اين پديده هاى مهم جهان هستى مى نگرد، و گاه از زاويه معاد.

در اين آيه دقائق و لطائفى است كه توجه به آنها ما را در رسيدن به اين دو هدف كمك مى كند.

1- با اين كه منكران معاد به طور قطع آن را نفى مى كردند، قرآن آنها را مخاطب ساخته مى گويد «اگر شما در شك و ترديد هستيد» ... اشاره به اين كه هيچ گونه دليلى بر نفى اين حقيقت وجود ندارد، حداكثر چيزى كه ممكن است اين است كه در معاد شك و ترديد داريد، و واضح است كه چنين كسى بايد به تحقيق بپردازد نه به انكار!

جالب اين كه «رَيْب» در اين جا به صورت نكره آمده كه در اين گونه موارد براى بيان حقارت است، يعنى شك شما در اين زمينه نيز شك ضعيف و ناچيزى است چرا كه دلايل معاد مشهود است.

2- در اين آيه، نخست از آفرينش انسان را از خاك سخن گفته شده، اين تعبير ممكن است اشاره به آفرينش «آدم» باشد كه از خاك بود، و يا اشاره به آفرينش همه انسان ها، چون قسمت مهم بدن انسان را موادى تشكيل مى دهد كه از خاك گرفته شده، و در هر صورت پيدايش انسان را از آن دليل روشنى بر امكان احياى مردگان است.

3- در اين آيه علاوه بر آفرينش انسان از خاك به پنج مرحله از مراحل تكامل انسان (نطفه، علقه، مضغه، تكامل هاى بعدى و تولد از مادر) اشاره شده، و بعداً به مسأله «بلوغ جسمانى و روحى» بعد «كهولت و پيرى» اشاره مى كند كه مجموعاً هفت مرحله مختلف را تشكيل مى دهد، هر چند تكيه سخن ما فعلًا در همان پنج مرحله نخست است كه هركدام حياتى است نوين و تولدى است جديد و صحنه اى است از صحنه هاى معاد.

4- تعبير «لِنُبَيِّنَ لَكُمْ» (تا براى شما آشكار سازيم) تعبير سربسته اى است كه همه مى تواند اشاره به

ص: 149

علم و قدرت آفريدگار و مسأله توحيد باشد، و هم مسأله معاد و حيات پس از مرگ.

5- جالب اين كه تمام اين تحولات عظيم و عجيب كه در دوران جنينى به وقوع مى پيوندد، و فاصله بسيار طولانى ميان نطفه، آن ذرّه ناچيز را با انسان كامل مى پيمايد، در زمان بسيار كوتاهى رخ مى دهد، در حدود نه ماه، به طورى كه اگر عجايب و شگفتى هاى آن بر روى كاغذ نوشته شود به جرئت مى توان گفت مطالعه آن بيش از اين زمان وقت لازم دارد.

آيا با وجود چنين نشانه هاى روشن، در برابر ما جاى اين دارد كه كسى در مسأله امكان معاد ترديدى به خود راه دهد؟

***

2- در دوّمين آيه، همين معنا در قالب ديگرى بيان شده است و در حقيقت اشاره اى است به آغاز سوره قيامت كه مى گويد: ايَحْسَبُ الْانْسانُ انْ لَنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ: «آيا انسان چنين مى پندارد كه استخوان هاى (پوسيده) او را جمع آورى نخواهيم كرد»؟!

در اين آيات مى فرمايد: اين چه پندار و گمانى است؟ «آيا انسان در آغاز نُطفه اى از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟ سپس به صورت خون بسته درآمد، و بعد خداوند او را موزون ساخت، و از او دو زوج مذّكر و مؤنّث را آفريد»؟ (الَمْ يَكْ نُطْفَةً مِنْ مَنِىٍّ يُمْنى ثُمَّ كانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّى فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ اْلْانْثى .

«آيا چنين كسى (كه اين همه تحول هاى سريع و تطورات پى درپى و عجيب را در آن ظلمتگاه رحم ايجاد مى كند و در چنان مدت كوتاه چنين آفرينشى عظيم ابداع مى نمايد) قادر نيست كه مردگان را زنده كند»؟ (الَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى انْ يُحْيِىَ الْمَوْتى .

در اين آيه تنها به چهار مرحله از مراحل جنين اشاره شده است: مرحله نطفه، و علقه، و موزون شدن اعضا، و ظهور جنسيت جنين كه آيا پسر است يا دختر.

«نطفه» به گفته بعضى از ارباب لغت به معناى آب صاف است، و به همين جهت «نَطَفَ» در مورد لؤلؤ (مرواريد) به كار مى رود.(1)

ص: 150

ولى بعضى آن را به معناى مقدار كمى از آب، يا باقيمانده آب در ظرف، تفسير كرده اند.(1)

بعضى نيز تصريح كرده اند كه نطفه به معناى آب صاف است، كم باشد يا زياد.(2)

بعضى نيز همه اينها را جزء معانى نطفه مى دانند منتها نُطْفَه به معناى آب صاف يا اب كم است و «نُطَفَه» به معناى مرواريد.

قابل توجه اين كه طبق تحقيقاتى كه اخيراً بعضى از دانشمندان كرده اند، اين آب كم كه نامش «نطفه» است از آب هاى متعددى كه غدد مختلف بدن ترشح مى كنند، تركيب شده است، قسمتى از آن را بيضه ها تشرح مى كند كه حاوى «اسپرماتوزوئيد» است، قسمت ديگرى از كيسه هاى تخمى كه نزديك غده «پروستات» قرار گرفته، قسمت سوّم را خود «پروستات» ترشح مى كند كه وضع ظاهرى منى و بوى مخصوصش از آن است، قسمت چهارمى از غدد «كوپر» و غدد «ليتره» كه در كنار مجارى ادرار قرار دارند مترشح مى شود.

اين آب هاى پنجگانه با نسبت دقيق و حساب شده اى به هم مى آميزند و آن ماده حيات آفرين را تشكيل مى دهند، گوينده اين سخن كه يك دانشمند فرانسوى است كه اخيراً گرايش زيادى به قرآن و اسلام پيدا كرده و در اين زمينه كتاب نوشته است، او معتقد است تعبير به «امْشاج» (مختلط) كه در قرآن مجيد وارد شده، اشاره به اين معناى دقيق است كه قطعاً هنگام نزول قرآن از چشم مردم جهان و دانشمندان آن قرون، پوشيده و پنهان بود (اقتباس از كتاب مقايسه اى ميان تورات، انجيل و قرآن و علم نوشته دكتر بوكاى ترجمه مهندس ذبيح اللَّه دبير، صحفه 271).

به هر حال اطلاق اين واژه بر آبى كه از مرد هنگام آميزش جنسى خارج مى شود به خاطر تناسب روشنى است كه با معناى اصلى دارد.

«مَنِىّ» از ماده «مَنْى» (بر وزن منع) به معناى اندازه گيرى يا تعيين سرنوشت و تقدير است، و لذا به مرگ «منيّه» و به آرزوها «امْنيّه» گفته مى شود، و اطلاق اين واژه بر آبى كه از مرد خارج مى شود به خاطر آن است كه مقدّر شده انسان از آن به وجود مى آيد.(3)

بنابراين مفهوم جمله «الَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ منىٍّ يُمْنى اين است كه آيا او در آغاز آب ناچيزى كه مقدّر شده

ص: 151

بوده انسان از آن به وجود آيد نبوده است؟(1)

مراحل چهارگانه اى كه در اين آيه ارائه شده هريك نمونه تازه و پرتوى جديد از حيات و زندگى بعد از مرگ است، كه به خوبى مى تواند بيانگر قدرت خالق از يكسو، و امكان مسأله معاد و حيات پس از مرگ از سوى ديگر باشد، مخصوصاً مسأله مربوط به جنين شناسى است كه هنوز قوانين حاكم بر آن از چشم تيز بين دانشمندان پوشيده مانده است، همين اندازه مى دانيم تا مدت زيادى جنسيت در رحم مادر كاملًا نامعلوم و نامشخص است، و در مراحل نهايى آشكار مى گردد، و نيز مى دانيم قوانين دقيقى بر آن حاكم است كه اين دو جنس را در حدى متعادل و نزديك به هم قرار مى دهد، ولى جزئيّات اين مسائل همچنان در پرده ابهام پوشيده است.

فكر كنيد اگر از هر ده جنين نه نفر نوزاد دختر، و يك پسر متولد مى شد، و يا به عكس، چه بى نظمى عجيب و چه غوغاى وحشتناكى و درگيرى شديد در جامعه انسان به وجود مى آمد؟!

***

در سومين آيه بعد از اشاره به قدرت نمايى خداوند مى فرمايد: «آيا انسان نمى داند كه او دو زوج مذكر و مؤنث را آفريده، از نطفه هنگامى كه در رحم مى ريزد» (يا مقدر مى شود كه انسانى از آن تولد يابد) و آيا نمى داند كه بر خدا لازم است عالم ديگر را ايجاد كند»؟ (تا عدالت اجرا شود) (وَ انَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى مِنْ نُطْفَةٍ اذا تُمْنى وَ انَّ النَّشأَةَ الأُخْرى .

گرچه در اين آيات به اين حقيقت تصريح نشده كه پيدايش نشئه آخرت را با قياس به تطورات جنين مى تواند دريافت، ولى ارتباط و پيوند آيات ايجاب مى كند كه اوّلى به عنوان دليل و شاهدى بر دوّمى باشد همان گونه كه بعضى از مفسّران نيز به آن توجه كرده اند.(2)

«نشئه اخرى» به معناى «ايجاد ديگر» به عقيده اكثريت قاطع مفسّران به معناى «حيات آخرت» است، ولى بعضى اصرار دارند كه آن را يعنى مرحله دميده شدن روح انسانى در جنين بدانند، و آيه فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشأْناهُ خَلْقاً اخَرَ. (بر استخوان ها گوشت پوشانديم سپس آفرينش جديدى به جنين داديم)

ص: 152

(مؤمنون: 14) را دليل بر اين مطلب گرفته اند.

ولى با توجّه به اين تعبير (يا شبيه آن) در آيات ديگر قرآن به خوبى استفاده مى شود كه اين تعبيرات اشاره به روز قيامت است، چنانكه در آيه 20 عنكبوت مى خوانيم: قُلْ سيرُوا فى الأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَءَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّه يُنْشِى ءُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ: «بگو در زمين سير كنيد و ببينيد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده، سپس خداوند آفرينش آخرت را ايجاد مى كند.» و در آيه 62 واقعه مى خوانيم: وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأُوْلى فَلَوْلا تَذَكَّرُونَ: «شما نشأه اوّل را دانستيد پس چگونه متذكّر نمى شويد» (كه عالم ديگرى در كار است؟).

***

در چهارمين آيه در جمله هاى كوتاه و گويايى، همين حقيقت را به شكل ديگر بازگو كرده، مى فرمايد:

«مرگ بر اين انسان! چقدر كافر و ناسپاس است؟!- خداوند او را از چه چيز آفريده؟- از نطفه ناچيز (آرى او را آفريد) و موزون ساخت- و راه را براى او آسان نمود- بعد او را مى ميراند و در قبر پنهان مى كند- سپس هر زمان بخواهد او را زنده مى كند» (قُتِلَ الْأَنْسانُ ما اكْفَرَهُ* مِنْ اىِّ شَى ءٍ خَلَقَهُ* من نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ* ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ* ثُمَّ اماتَهُ فَاقْبَرَهُ* ثُمَّ اذا شاءَ انْشَرَهُ).

در اين آيات نيز نخست به آفرينش انسان از نطفه و مراتب تكامل جنين به صورت سربسته اشاره مى كند، و بعد مسأله مرگ و سپس حيات پس از مرگ را عنوان مى نمايد، يكى از روابط منطقى ميان اينها همان است كه از يكى بر ديگرى مى توان استدلال كرد.

در اين جا چند نكته جلب توجه مى كند.

1- جمله «خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ» (او را آفريد و تقدير و اندازه گيرى نمود) تعبير بسيار پرمعنايى است كه تمام تطورات انسان در دوران جنينى در آن، جاى دارد، اندازه گيرى در اصل وجود او، در اعضا پيكرش، در اجزاء تركيبيش، در نيازهاى گوناگونش و در فاصله هاى مختلف زمانى كه بايد دوران هاى تكاملش را در آن طى كند، تمام اينها را خدا اندازه گيرى كرده و نظام بخشيده و موزون ساخته است.

بنابراين جمله «خلقه» اشاره به مرحله نخستين پيدايش انسان از نطفه است. و جمله «فقدّره» اشاره به تمام مراحلى است كه بعداً پيدا مى شود.

2- جمله «ثُمَّ السَّبِيْلَ يَسَّرَهُ» (سپس راه را براى او آسان و هموار ساخت) نيز جمله اى است بسيار

ص: 153

پرمعنا و پرجاذبه كه مى تواند اشاره به امور زير باشد:

بعد از پيمودن دوران تكامل راه تولد را براى او هموار مى سازد، جنين كه در حال عادى سرش به طرف بالا و پايش به طرف پايين است ناگهان تغيير وضع داده و كاملًا وارونه مى شود تا براى تولد آسان آماده گردد، و نيز تمام اعضا و اندام مادر نرم و براى اين تولد آماده مى گردد، و از درون رحم از هر سو فشار سخت بر جنين فرستاده مى شود، تا مسير خود را به بيرون طى كند، كيسه پرآبى كه جنين در حال عادى در آن شناور است ناگهان پاره مى شود، و تمام مسير خروج او را مرطوب مى سازد، خلاصه همه چيز براى ورود او در دنياى جديد آماده مى گردد و راه از هر نظر هموار مى شود.

از سوى ديگر خداوند عقل و خرد و انواع غرائز را در او به وديعت مى نهد كه هر كدام از آنها راهگشاى طريق زندگى اوست.

از سوى سوّم پيامبران الهى و كتب آسمانى را مى فرستد تا راه اطاعت و بندگى خدا و سعادت او را هموار سازد.

ضمناً اين تعبير نشان مى دهد كه انسان فاعل مختار و آزاد آفريده شده، چرا كه نمى فرمايد او را وادار به پيمودن راه نمود، بلكه مى گويد راه را براى او آسان ساخت، اما پيمودن راه بر عهده خود اوست.

***

در پنجمين و آخرين آيه باز به مراحل تكامل جنين به طور تفصيل اشاره شده، حتى بيشتر از تمام آياتى كه در اين زمنيه سخن مى گويد روى جزئيات و ريزه كارى هاى انگشت گذارده است، مى فرمايد: «ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم- بعد او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار داديم- سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (شبيه گوشت جويده شده) و «مضغه» را به صورت استخوان هايى درآورديم، سپس بر استخوان ها گوشت پوشانيديم» (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَّةَ مُضْعَةً فَخلَقْناً الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا العِظامَ لَحْماً).

و بعد از بيان اين پنج مرحله (نطفه، علقه، مضغه، عظام و لحم) به سراغ آخرين و مهمترين مرحله كه مرحله دميدن روح انسانى است مى رود و مى فرمايد: «سپس او را آفرينش تازه اى بخشيديم» (ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ).

ص: 154

«پس جاويدان و با بركت است خدايى كه بهترين خالق هاست» (فَتَبارَكَ اللَّهُ احْسَنُ الْخالِقينَ).

جلمه فَكَسَوْنَا العِظامَ لَحْماً (بر استخوان ها گوشت پوشانيديم) تنها در اين آيه در سلسله مراحل تكامل جنين ذكر شده، كه از اهميّت آفرينش استخوان ها پرده بر مى دارد.

امروز ثابت شده است كه استخوان ها فقط چهارچوبى براى حفظ بدن و نگهدارى اعضا نيستند، بلكه بسيارى از مهمترين وظائف حياتى و بيولوژيكى بدن را بر برعهده دارند.

استخوان ها حاوى تمام احتياجات جسم از قبيل فسفر و كلسيوم و املاح ديگر هستند، و اعمال حياتى بدن را تنظيم، و ضربات قلب و حركات عضلات را مرتّب مى كنند، مهمتر اين كه در طول حيات آدمى، همين استخوان ها متصلًا گلبول هاى سرخ و سفيد خون را تأمين مى نمايند! كافى است بدانيد در هر دقيقه 180 ميليون گلبول قرمز مى ميرند، و اين استخوان ها هستند كه جاى آنها را با گلبول هاى نوساخته و تازه نفس پر مى كنند!(1)

جالب اين كه به گفته بعضى از مفسّران امروز ثابت شده كه نخست سلول هاى استخوانى در جنين ظاهر مى شوند، سپس سلول هاى گوشتى، و اين حقيقتى كه قرآن در چهارده قرن قبل پرده از روى آن برداشته، و در آن زمان بر هيچ كس معلوم نبود.(2)

تعبير به «كِسْوَة» (لباس) در مورد گوشت ها تعبير جالب و زيبايى است، لباس هم اندام انسان را زيبا مى كند، و هم حافظ بدن در برابر آسيب هاى مختلف است، همين گونه اگر عضلات نبود، راستى استخوان ها به تنهايى چه بد منظره بود؟ به علاوه فشارهايى كه از هر سو بر استخوان ها وارد مى شد، به آنها آسيب فراوان مى رسانيد، اين لباس گوشت و عضلات است كه آنها را حفظ مى كند.

تعبير «ثُمَّ انْشَأناهُ خَلْقاً آخَر» در آخرين مرحله تكامل جنين كه مى فرمايد: «سپس او را آفرينش تازه اى داديم» نيز فقط در همين آيه از قرآن آمده، اين تعبير عجيب نشان مى دهد كه آفرينش آخر، با آنچه قبل از آن در مراحل مختلف وارد شده كاملًا متفاوت است، چرا كه نام آن را «آفرينش ديگر» نهاد، نظر غالب مفسران بر اين است كه اين جمله اشاره به آفرينش روح است، زيرا مى دانيم جنين تا حدود چهار ماهگى بيشتر شباهت به يك گياه دارد كه به سرعت نموّ مى كند و هيچ حس و حركتى در آن نيست، اما به اين مرحله كه رسيد ناگهان دگرگون مى شود و حس و حركت مى يابد، و اعضاى مختلف كه براى درك حقايق

ص: 155

است در او تدريجاً آماده مى شوند، و اين «تحول جهش مانند» به قدرى مرموز و پيچيده است كه هيچ دانشمندى از اسرار آن آگاه نيست؟ تنها خداوند عالم قادر مى داند كه چه بر جنين مى گذرد كه از آن مرحله به اين مرحله انتقال مى يابد.

به هر حال طى اين مراحل آن هم در آن مدت كوتاه، هم دليلى است بر عظمت مبدأ عالم هستى خداوند احسن الخالقين، و هم نشانه اى است از زندگى پس از مرگ كه در پايان اين آيات به آن اشاره شده است.

***

ص: 156

ص: 157

ترجمه:

1- بگو: همان كسى آن را زنده مى كند كه نخستين بار آن را آفريد، و او به هر مخلوقى آگاه است!، همان كسى كه براى شما از درخت سبز آتش آفريده و شما به وسيله آن آتش مى افزويد.

آيا درباره آتشى كه مى افروزيد فكر كرده ايد؟! آيا شما درخت آن را آفريده ايد؟ يا ما آفريده ايم؟ ما آن را وسيله يادآورى (براى همگان) و وسيله زندگى براى مسافران قرار داده ايم.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 158

مى كوبيدند تا جرقه آتش از آن ظاهر شود، و در حقيقت به جاى سنگ آتش زنه كه در قديم معمول بود از آن استفاده مى كردند.

قرآن مى فرمايد آن خدايى كه مى تواند از اين دو چوب سبز آتش بيرون بفرستد قدرت بر احياى مردگان دارد، كسى كه آب و آتش را با هم جمع كرده، چگونه نمى تواند حيات را بعد از مرگ بيافريند؟ آيا تضاد «حيات» و «مرگ» شبيه تضاد آب و آتش نيست؟

2- جمعى قدم را از اين فراتر نهاده و گفته اند: خاصيت آتش افروزى به وسيله چوب درختان منحصر به آن دو چوب مخصوص (مَرْخ و عَفار) نيست، بلكه اين خاصيت در تمام درختان وجود دارد، منتها در آن دو چوب مخصوص بهتر و سريع تر ظاهر مى شود، و لذا ضرب المثلى است در ميان عرب كه از قديم گفته اند «فى كُلِّ شَجَرٍ نارٌ؛ در هر درختى آتش است»!

خلاصه اين كه هنگامى كه چوب هاى درختان محكم به هم بخورند جرقه مى دهند، حتى چوب درختان سبز! و لذا بسيار اتفاق مى افتد كه در جنگل ها آتش سوزى هاى وسيع و وحشتناكى رخ مى دهد، بى آن كه دست هيچ انسان خرابكارى در كار باشد.

اين به خاطر آن است كه بادهاى سخت، شاخه ها را محكم به هم مى كوبند، و گاهى جرقه حاصل از آن در ميان برگ هاى خشك مى افتد، و آن را شعله ور مى سازد، سپس وزش بادها به اين آتش دامن مى زند، ناگهان مى بينيم مناطق وسيعى از جنگل و چوب هاى خشك آن در آتش مى سوزند.

توجيه اين مسأله از نظر علم امروز روشن است، زيرا مى دانيم نه فقط درختان بلكه هر دو جسم در اثر اصطكاك شديد، جرقه الكتريسته بيرون مى دهند، اين همان آتشى است كه در دل تمام ذرات جهان ماده حتى در دل درختان سبز نهفته است.

راستى عجيب است، اين چه قدرتى است كه آتش را در دل آب پنهان ساخته؟ و اين دو دشمن معروف كه به تعبير قدما طبع يكى سرد است و تر، و ديگرى گرم و خشك است، با هم آشتى داده؟ آيا از چنين قدرتى آشتى دادن مرگ و حيات، يا جانشين يكى را بعد از ديگرى، بعيد به نظر مى رسد؟!

به تعبير ديگرى: آيا كسى كه مى تواند آب و آتش را يكجا جمع كند، نه آب آتش را خاموش كند و نه آتش درخت را بسوزاند، آيا نمى تواند درخت خشكيده اى را بار ديگر حيات بخشد؟!

3- تفسير ديگرى كه براى اين آيه وجود دارد و در گذشته بر مفسّران مخفى مانده بود، ولى بر اثر

ص: 159

پيشرفت هاى علوم امروز بر ما روشن شده، و شايد از همه تفسيرها متناسب تر به نظر مى رسد، اين است كه: درختان در طول عمر خود، مرتباً نور و حرارت خورشيد را مى مكند و در خود ذخيره مى كنند، و به هنگامى كه چوب هاى خشك را مى سوزانيم، آن نور و حرارتى كه ساليان دراز در خود ذخيره كرده اند در مدت كوتاهى بيرون مى دهند، و ما از آن بهره مى گيريم، يعنى انرژى هاى مرده در اين رستاخيز عظيم، جان مى گيرند و اظهار وجود مى كنند، بنابراين هر زمان آتش مى افروزيم، صحنه معاد را در برابر چشم خود مى بينيم!

توضيح اين كه: «سلولُز» كه جرم درختان را تشكيل مى دهد تركيبى است از «كربن» و «اكسيژن» و «ئيدروژن».

گياهان اكسيژن و ئيدروژن را از آب مى گيرند، و كربن را از هوا، يعنى گاز كربن را كه تركيبى است از اكسيژن و كربن گرفته و آن را تجزيه مى كنند، اكسيژن حياتبخش را آزاد ساخته، و كربن را در خود نگه مى دارند، سپس آن را با آب تركيب كرده و چوب درختان را از آن مى سازند.

نكته جالب اين جاست كه طبق اصول شناخته شده علم شيمى، بسيارى از تركيب هاى شيميايى بدون جذب انرژى خاصّى، انجام نمى گيرد، طبق اين اصل درختان هنگام كربن گيرى بايد از گرما و نور آفتاب به عنوان يك انرژى فعال استفاده كنند (دقت كنيد).

به اين ترتيب هنگامى كه درختان نمو مى كنند، و ساقه و شاخه آنها روز به روز قوى تر و بزرگ تر مى شود، مقدار زيادى از انرژى آفتاب را در دل خود ذخيره مى نمايد و آن نور حرارتى كه هنگام سوزاندن چوب ها ظاهر مى شود، درست همان انرژى هاى ذخيره شده و ظاهراً مرده آفتاب است كه در يك رستاخيز جالب و حساب شده بار ديگر زنده مى شوند.

نكته مهمى كه اين تفسير را تأييد مى كند تعبيرى است كه قرآن در اين جا براى بيان مطلب از آن استفاده كرده است، و آن جمله (فَاذا انْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ»: (شما از آن «وَقُودْ» فراهم مى كنيد) است.

بايد ديد «وَقُودْ» در لغت چه معنايى دارد؟

طبق صريح بسيارى از كتب لغت، «وقود» به معناى هيزم است، يا به تعبير ديگر همان جسمى كه آتش مى گيرد و مى سوزد.(1)

ص: 160

در حالى كه مادّه آتش زنه را «زَنْد» يا «زناد» مى گويند، و به گفته «مقاييس» «زند» در اصل به معناى مچ دست است و اطلاق آن بر آتش زنه به خاطر شباهتى بوده كه ميان مچ دست و اشيايى كه در قديم آتش را با آن روشن مى كردند وجود داشت.

تعبير به «قَدْح» در زبان عرب نيز براى بيان همين منظور به كار مى رود. مهم اين است كه قرآن، روى مسأله «وَقُود» (آتش گيره) تكيه كرده است نه روى مسأله «زنْد» يا قدْح (آتش زنه) در حالى كه تفسيرهاى گذشته به اين نكته توجه نكرده، و آيه را با آتش زنه تفسير كرده اند، ولى آنچه در تفسير سوّم آورديم كاملًا منطبق با تعبير «وقود»، يعنى «آتشگيره» است. (دقت كنيد).

تنها سئوالى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه معمولًا چوب هنگامى كه براى افروختن آتش مورد استفاده قرار مى گيرد خشك است، در حالى كه قرآن تعبير به الشَّجَرِ الْاخْضَرِ» (درخت سبز) كرده است.

اين سؤال را مى توان از دو راه پاسخ گفت: نخست اينكه: چوب هاى تر نيز قابل اشتعال است هرچند سوزاندن آنها از چوب خشك مشكل تر است، و ضرب المثل معروف، آتش كه گرفت خشك وتر مى سوزد ناظر به همين معناست.

از اين گذشته، نكته قابل توجه اين است كه تنها درختان سبز هستند كه مى توانند نور حرارت خورشيد را جذب و در خود ذخيره كنند، و ممكن است قرآن با اين تعبير درصدد بيان اين نكته ظريف مى باشد، زيرا درخت هنگامى كه خشكيد عمل كربن گيرى از آن به كلى تعطيل مى شود، و به هيچوجه انرژى خورشيدى را در خود ذخيره نمى كند.

به هر حال آيه فوق كه از جالب ترين آيات قرآن در زمينه اثبات امكان معاد است، و هريك از اين تفسيرهاى سه گانه صحنه معاد را در برابر ديدگان مجسّم مى كند، و هيچ مانعى ندارد كه هر سه تفسير در مفهوم آيه جمع باشد، بعضى براى توده مردم، بعضى براى خواص، و بعضى براى اخص الخواص، بعضى براى مردم آن روز، و پاره اى براى مردم امروز، و شايد تفسيرهاى عميق ترى براى دانشمندان آينده.

دوّمين آيه از آيات سوره واقعه است، بخش مهمى از اين سوره را دلائل معاد و قيامت تشكيل مى دهد، مخصوصاً از آيه 57 به بعد در پاسخ منكران معاد كه گفتار آنها در آيه 47 همين سوره آمده «هفت نكته» را متذكّر مى شود كه هر كدام دليلى است بر مسأله معاد.(1)

ص: 161

و آيه مورد بحث در واقع آخرين و هفتمين دليل است، مى فرمايد: آيا هيچ درباره آتشى كه مى افروزيد فكر كرده ايد؟! (افَرَأَيْتُمُ النّارَ الَّتى تُورُونَ)(1)

«آيا شما درخت آن را آفريده ايد يا ما آفريده ايم»؟! (انْتُمْ انْشَاتُمْ شَجَرَتَها امْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ).

«ما اين آتشى را كه از درختان خارج مى شود وسيله يادآورى همگان، و وسيله زندگى براى مسافران، قرار داديم» (نَحْنُ جَعَلْناها تَذْكِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِيْنَ).(2)

در اين كه منظور از شجره و درخت آتش در اين آيه چيست؟ دو تفسير عمده گفته شده است:

نخست اين كه منظور همان درختان معروف «مَرْخ» و «عَفار» است كه عرب از كوبيدن چوب هاى آن دو بر يكديگر براى ايجاد جرقه آتش استفاده مى كرد، و در واقع حكم «كبريت» را داشت كه وسيله آتش افروزى است.

دوم اين كه منظور همه درختان است كه قابليت براى فراهم ساختن هيزم و آتش گيره دارند.(3)

در اينكه «تَذْكِرَةً» (يادآورى) در اينجا ناظر به چه امرى است؟ باز در ميان مفسّران گفتگو است، جمعى آن را اشاره به يادآورى آتش دوزخ شمرده اند كه از مشاهده آتش دنيا حاصل مى شود، در اين صورت استدلالى بر مسأله معاد در آيه نهفته نشده است.

ديگر اينكه منظور، تذكّر و يادآورى در مسأله معاد است، زيرا كسى كه قدرت دارد آتش سوزان را در دل درختان سبز، ذخيره كند، از بازگرداندن حرارت غريزى به بدن مردگان، عاجز نيست، و آن كس كه مى تواند دو شى ء متضاد همچون آب و آتش را در كنار هم نگهدارد، به طريق اولى مى تواند دو امر متضاد همچون مرگ و حيات را به طور متناوب، يكى بعد از ديگرى، ايجاد كند.

يا به تعبير ديگر، كسى كه انرژى هاى مرده نور و حرارت را با اين وضوح، باز مى گرداند چگونه نمى تواند به مردگان انسانى حياتى نوين ببخشد.

البته تفسيرهاى اخير با مجموعه آيات اين سوره كه درصدد پاسخگويى به شبهات منكران معاد است،

ص: 162

سازگارتر مى باشد، و جمع ميان اين تفاسير نيز ممكن است.

تعبير به «مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ» اشاره سربسته و پرمعنايى به فوائد آتش و آثار آن در زندگى دنيوى انسان ها است.

زيرا مفسّران و ارباب لغت براى «مقوين» چند معنا ذكر كرده اند: نخست همان چيزى كه در سابق به آن اشاره كرديم از ماده قِواء (بر وزن كتاب) به معناى بيابان هاى خشك و خالى است، بنابراين «مقوين» كسانى هستند كه از اين بيابان ها مى گذرند، و نياز مبرم آنها، به هيزم و چوب هاى خشك براى آتش افروزى و هم چوب هاى آتش زنه، بر كسى پوشيده نيست.

البته انسان در شهرها نيز چنين نيازى دارد، اما با توجه به اينكه هميشه در شهرها مى توان براى برافروختن آتش، از آتش هايى كه ديگران دارند بهره گرفت، بعلاوه نبودن آتش در شهر خطر كلّى ندارد، در حالى كه آتش براى مسافران بيابان هم از نظر تغذيه و هم از نظر دفع سرما و به دست آوردن روشنايى سرنوشت ساز است.

ديگر اينكه منظور از «مقوين» فقراست كه يكى از معانى آن در لغت شمرده شده، شايد به اين مناسبت كه بيابان نشين ها غالباً فقيرند، و گفتيم معناى اصلى «قِواء» بيابان هاى خشك و خالى است، البته همه نياز به آتش دارند ولى قشر فقير نياز بيشترى دارد، چرا كه گاهى حتى جانشين كمبود لباس هاى او مى شود.

بعضى نيز گفته اند: «مقوين»، اشاره به «اقْوياء» و نيرومندان است! چون واژه مزبور از لغاتى است كه دو معناى متضاد دارد، و مى تواند از ماده قوّت و قدرت باشد.

در اين در اين صورت اشاره به بهره گيرى وسيع اغنياء از آتش است، مخصوصاً در دنياى امروز كه حرارت و آتش گرداننده اصلى چرخ هاى عظيم موتورها، و كارخانجات است، و اگر روزى مواد آتش زا و گرمابخش كه عموماً از درختان و گياهان به دست مى آيد (بعضى بلاواسطه مانند چوب و زغال سنگ و بعضى بالواسطه مانند مواد نفتى) چرخ هاى تمدن بشر از كار مى ايستد و ثروت ها بر باد مى رود. و نه تنها چراغ تمدن كه چراغ زندگى انسان ها نيز خاموش خواهد شد.

ص: 163

ص: 164

منكران معاد است مى فرمايد:

اوْ كَالَّذى مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَ هِىَ خاويَةٌ عَلى عُروشِها قالَ انَى يُحْيِى هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَاماتَهُ اللَّهُ مِأَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً اوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِأَةَ عامٍ فَانْظُرْ الَى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّه وَ انْظُرْ الى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّاسِ وَ انْظُرْ الَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَ نَكْسُوها لَحْماً فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ اعْلَمُ انَّ اللَّه عَلى كُلِّ شَي ءٍ قَديرٌ.

(بقره- 259)

ترجمه:

«آيا نديدى (آگاهى ندارى) آن كس را كه از كنار يك آبادى مى گذشت در حالى كه ديوارهايش به روى سقف هاى آن فرو ريخته بود؟ (و اجساد و استخوان هاى اهل آن در هر سو پراكنده بود، او با خود) گفت: چگونه خدا اين ها را پس از مرگ زنده مى كند؟»

خداوند يكصد سال او را ميراند و سپس زنده كرد.

به او فرمود: چقدر درنگ كردى؟

عرض كرد: يكروز يا قسمتى از يك روز

فرمود: (نه) بلكه توقف تو يكصد سال بود، نگاه كن به غذا و نوشيدنيت، ببين هيچ گونه تغيير نيافته؟ (و بدان خدايى كه چنين مواد سريع الفسادى را در طول اين مدت حفظ كرده بر همه چيز قادر است) ولى نگاه به الاغ خود كن (كه چگونه از هم متلاشى شده) اين براى آن است كه تو را نشانه اى (در امر معاد) براى مردم قرار دهيم!

اكنون نگاه به استخوان هاى (مركب سوارى خود) كن كه چگونه آنها را بلند كرده به هم پيوند مى دهيم، سپس گوشت بر آن مى پوشانيم؟!

هنگامى كه (اين حقايق) بر او آشكار شد، گفت مى دانم كه خداوند بر هرچيزى قادر است».(1)

در اينجا چند نكته قابل دقت است:

ص: 165

1- اين مرد چه كسى بوده؟ و آن قريه (توجه داشته باشيد قريه به معناى روستا نيست، بلكه به معناى مركز اجتماع مردم است خواه شهر باشد يا روستا) در كجا قرار داشته؟ قرآن شرحى درباره آن بيان نكرده است، همين اندازه از لحن آيه استفاده مى شود.

او مردى بوده كه با وحى الهى سر و كار داشته يعنى پيامبرى از پيامبران خدا. ولى مفسّران با تكيه بر روايات و تواريخ نام او را معين كرده اند: در بسيارى از روايات و كلمات مفسّرين آمده است كه او «عُزَيْر» پيامبر معروف بنى اسرائيل بود، در بعضى نيز آمده است كه او «ارْميا» يكى ديگر از پيامبران بنى اسرائيل بود، بعضى هم نام او را «خِضْر» و بعضى «إشْعيا» ذكر كرده اند.(1)

ولى مسلّم است او هر كه باشد تأثيرى در معنا و محتواى آيه ندارد، و اينكه بعضى احتمال داده اند او فرد غير مؤمنى بوده كه در قيامت شك داشته سخن نادرستى است، زيرا آيه به خوبى دلالت بر اين دارد كه وحى بر او نازل مى شد.

و آن «قريه»، طبق بسيارى از روايات، «بيت المقدس» بوده و اين ماجرا بعد از ويرانى آن به وسيله «بخت النصر» واقع شد.

2- آيا اين مرد الهى (هر كه بود) به راستى مرد يا در خواب عميقى فرو رفت؟- ظاهر آيه فوق، اين است كه او به راستى از دنيا رفت، و بار ديگر به فرمان خدا بعد از گذشتن يكصد سال زنده شد، بسيارى از مفسّران نيز بر همين عقيده اند، در حالى كه بعضى مايلند كه تعبير به «موت» را در اينجا به معناى خواب عميق شبيه مرگ تفسير كنند، شبيه خواب عميقى كه در بعضى از جانداران امروز ديده مى شود كه مثلًا تمام فصل زمستان را به خواب فرو مى روند، و به هنگام بهار بيدار مى شوند، و به حركت درمى آيند، در اين گونه خواب ها فعاليت هاى حياتى، بسيار كند مى شود و انرژى لازم براى آن فوق العاده كم مى گردد، ولى به هر حال شعله حيات خاموش نمى شود.

نويسنده «المنار» و همچنين «مراغى» و نويسنده «اعلام قرآن» اين احتمال را انتخاب كرده اند، حتى در اعلام قرآن آمده كه مِأةَ عامٍ لزوماً به معناى يكصد سال نيست؟ بلكه مى تواند به معناى يكصد روز يا ساعت باشد!

اين گروه روشنفكران هستند كه قبول امور خارق عادت بر آنها گران است، لذا هرجا به اين گونه امور

ص: 166

برخورد مى كنند، سعى در توجيه آن دارند، در حالى كه هيچ ضرورتى براى اين امر وجود ندارد.

قرآن مجيد و روايات مسلّم اسلامى، و در يك كلمه، محتواى مذاهب آسمانى آميخته با انواع خوارق عادات است كه نمى توان آنها را انكار كرد، و نه اقدام به توجيه همه آنها نمود، هنگامى كه ما قدرت خداوند را بر خوارق عادات بپذيريم قبول اين مسائل بسيار ساده است، منتها هرگز در اين امر، راه اغراق را نمى پوئيم و از حدّ خارج نمى شويم، و هر كارى را به اعجاز يا خوارق عادات نسبت نمى دهيم.

حتى از نظر علماى مادى خوارق عاداتى كه از طرق شناخته شده علمى قابل تفسير نيست فراوان است، پس چه ضرورتى دارد كه ما به هر خارق عادتى برخورد مى كنيم آن را از شكل اصليش بيرون آورده و مسخ كنيم!

در ماجراى فوق، گذشته از آن مرد الهى كه مُرد و زنده شد، و گذشته از اينكه هدف ارائه نمونه احياى مردگان در قيامت است، مسأله مركب سوارى او كه قرآن مى گويد: مرده بوده و استخوان هايش متلاشى شده بود، نيز مطرح است، زيرا آيه تقريباً صريح است. در اينكه به فرمان خدا استخوان ها جمع شد، و بار ديگر گوشت بر آنها روئيد و زنده گشت، آيا بايد همه اينها را توجيه كرد؟

3- در اين كه اين ماجرا در كدامين سرزمين واقع شده بسيارى را عقيده بر اين است كه در بيت المقدس بوده كه بعد از حمله «بخت النصر» ويران شد، ويرانى كاملى كه قرآن از آن تعبير مى كند «خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها» يعنى سقف ها فرو ريخته بود و ديوارها به روى سقف ها!

بعضى نيز گفته اند: محلّى بوده نزديك بيت المقدس، و سئوال آن مرد الهى از خود كه چگونه خداوند اينها را زنده مى كند، نه از روى انكار يا حتّى تعجّب و شك و ترديد بوده، بلكه دوست داشته كه زنده شدن مردگان را به صورت يك شهود عينى ببيند، همان چيزى كه ابراهيم در ماجرايى كه بعداً به آن اشاره خواهد شد از خدا خواست.

و نيز مى تواند اين تقاضا براى نشان دادن يك نمونه عينى به منكران يا شكاكان باشد، زيرا گاه استدلالات عقلى گروهى از مردم را قانع نمى كند، حتّى نداى وجدان نيز براى آنها قانع كننده نيست، اصرار دارند نمونه هاى عينى را ببينند تا مسأله جنبه حسى پيدا كند و تمام وسوسه ها از قلب و جان زدوده شود.

4- در اين كه طعام و نوشيدنى كه با او بوده چه بوده؟ قرآن صريحاً مطلبى نگفته است، ولى از جمله

ص: 167

«لَمْ يَتَسَنَّه» كه از ماده «سَنَه» به معناى سال است و مفهومش آن است كه با گذشتن سال ها فاسد نشده بوده، چنين برمى آيد كه هر دو از غذاهاى فاسد شدنى بوده، بعضى از مفسّران گفته اند غذاى همراه او «انجير» و «انگور» و نوشيدنيش «آب ميوه» يا «شير» بوده است.

جالب اين كه خداوند براى قدرت نمايى اين مواد سريع الفساد را همچنان به حال خود نگه داشت، در حالى كه مركب سوارى او با آن استقامت به كلى از هم متلاشى گشته بود، تا نشانه اى باشد برگذشتن يكصد سال و دليل ديگرى باشد بر امكان حيات بعد از مرگ، تا آن مرد الهى اين حقيقت را با چشم خود در هر دو قسمت (وجود خودش و وجود مركبش) ببيند.

5- از جمله «وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّاسِ» (هدف اين است كه ترا آيت و نشانه اى براى مردم قرار دهيم) نشان مى دهد كه فايده اين حادثه تنها براى آن مرد الهى نبوده، بلكه نفعش عام بود، زيرا مردم از روى قرائن مختلفى «عُزير» را شناختند، و باور كردند كه بعد از يكصد سال، حيات نوينى يافته است، اگر نسل معاصر عزير از دنيا رفته بود نسل هاى بعد از او حقيقت را دريافتند، و با در دست داشتن اطلاعاتى از پدران خود به حقيقت امر واقف گشتند.

***

ص: 168

فرمود: مگر (به معاد) ايمان نياورده اى؟

عرض كرد: آرى، آورده ام ولى مى خواهم قلبم آرام يابد. (آرامشى كه از احساس و شهود برخيزد).

فرمود: پس چهار نوع از مرغان را انتخاب كن و آنها را (پس از ذبح كردن) قطعه قطعه كن (و در هم بياميز) سپس بر هر كوهى (كه در اطراف تو است) قسمتى از آن را قرار ده، بعد آنها را بخوان (به فرمان خدا زنده مى شوند و) به سرعت به سوى تو مى آيند، و بدان خداوند توانا و حكيم است»

(بقره- 260)

هرگاه ظاهر آيه را جدا از پيشداورى ها مورد توجه قرار دهيم و تحت تأثير القائات اين و آن نباشيم به وضوح نشان مى دهد كه ابراهيم عليه السلام مى خواست صحنه اى از احياى مردگان را براى آرامش خاطر ببيند، و مأموريت پيدا كرد كه نمونه اى از آن را عملًا با دست خود به فرمان خدا انجام دهد، نمونه اى كه در آن، اجزاء بدن مرغ هاى چهارگانه همچون ذرّات خاك هاى انسان ها به هم آميخته گردد، و بعد مانند آن به هر سو پراكنده شود، سپس به فرمان خدا از گوشه و كنار جمع گردد و جامه حيات در تن بپوشد.

شأن نزولى كه بسيارى از مفسّران براى اين آيه ذكر كرده اند نيز گواه اين مدّعاست، او از كنار دريايى مى گذشت، مردارى را ديد كه قسمتى از آن در آب و قسمتى در خشكى است، پرندگان از يكسو و حيوانات دريايى از سوى ديگر، آن را طعمه خود قرار داده اند، ابراهيم در فكر فرو رفت كه چگونه اين اجزاى پراكنده يك بدن كه ممكن است جزء بدن تعداد بى شمارى جانداران ديگر شود، بار ديگر جمع و احياء مى گردد.

بديهى است كه ابراهيم با توجه به مقام نبوت و ارتباط با وحى، به همه چيز ايمان داشت، ايمانى بالاتر از ايمانى كه حاصل استدلال هاى عقلى است، ولى او مى خواست در اين زمينه شهود حسّى داشته باشد، و لذا خداوند چنين صحنه اى را براى او مجسّم كرد تا معاد جسمانى را به معناى دقيق كلمه با چشم خود ببيند و قلبش آرام گيرد.

***

ص: 169

در اينجا چند نكته قابل توجه است:

1- جمله «فَصُرْهَنَّ» طبق تصريح بعضى از ارباب لغت و جمعى از مفسّران از ماده «صَور» بر وزن (قَوْل) به معناى تقطيع و پاره كردن است، و اشاره به اين است كه ابراهيم مأمور بود مرغ هاى چهارگانه را ذبح كند و سپس پاره پاره كرده، در هم بياميزد.

ولى جمعى از ارباب لغت آن را به معناى متمايل ساختن تفسير كرده اند (مخصوصاً هنگامى كه با «الى» متعدى شود) به همين جهت بعضى از مفسّران به اصطلاح روشن فكر اصرار دارند كه ابراهيم مرغ هاى چهارگانه را هرگز پاره پاره نكرد، بلكه مأمور بود آنها را با خودش مأنوس كند و بعداً هريك از آنها را بر بالاى كوهى بگذارد و بعد صدا زند تا به سوى او آيند! سپس از مثالى براى احياء مردگان گيرد و بداند به همان آسانى كه او مرغ ها را صدا مى زند و به سوى او مى آمدند مسأله احياى مردگان در برابر قدرت خدا آسان است.(1)

ولى اينها گويا فراموش كرده اند كه اولًا ابراهيم تقاضاى مشاهده احياء مردگان كرد، و خداوند از طريق اين دستور دعوت او را اجابت فرمود: تا قلب ابراهيم مطمئن و آرام گردد، در حالى كه اگر مسأله به اينجا ختم شود كه مرغانى را بگيرد و تربيت كند و صدا بزند و بيايند، نه تنها خواسته ابراهيم كه مشاهده احياء مردگان و آرامش قلب بوده حاصل نمى گردد، بلكه اين فرمان هيچ گونه ارتباطى با آن درخواست ندارد، و اگر در برابر چنين درخواستى چنين پاسخى از سوى يك فرد عادى داده شود ناموزون و زشت به نظر مى رسد، تا چه رسد به اينكه از ناحيه خداوند آن هم در كلام فصيحى همچون قرآن باشد.

ثانياً تعبير «جزء» را به هريك از مرغ هاى چهارگانه تفسير كردن بسيار نامناسب به نظر مى رسد.

ثالثاً شأن نزولى كه براى آيه ذكر شده و روايات متعددى كه در منابع حديث آمده هيچ كدام متناسب با اين معنا نيست، بلكه صريحاً بيانگر اين حقيقت است كه ابراهيم چهارمرغ را گرفت و سربريد و اجزاى آنها را با هم مخلوط كرد، سپس آن را چند قسمت نمود و هر قسمتى را بر كوهى نهاد.(2)

و اما جمله «فصرهن» چه به معناى قطع كردن باشد و چه به معناى متمايل ساختن تأثيرى در محتواى

ص: 170

آيه ندارد، چرا كه آيه به هر حال در مقام ارائه و نشان دادن چگونگى زنده شدن مردگان به فرمان خدا است.

همان گونه كه گفتيم مشكل براى كسانى كه سراغ اين گونه تفاسير براى آيات قرآن مى روند مسأله عدم پذيرش خوارق عادات است چرا كه با مذاق طرفداران مكاتب مادّى سازگار است، به همين دليل خود را در اين سنگلاخها وارد مى سازند، در حالى كه وجود معجزه و خوارق عادات در تمام مذاهب از بديهيات است حتّى در جهان طبيعت هم خوارق عادات زيادى مى بينيم كه علم روز از تفسير آن عاجز است (دقت كنيد).

2- در اينكه مرغ هاى چهارگانه كدام يك از انواع مرغ ها بودند معروف اين است كه: طاووس، و خروس، و كبوتر، و كلاغ، بوده است كه هريك از آنها مظهر روحيّه و صفات ويژه اى هستند، و گاه حركات انسان ها را به آنها تشبيه مى كنند، طاووس مظهر كبر و خودنمايى، خروس مظهر تمايلات شديد جنسى، كبوتر مظهر لهو و بازيگرى، و كلاغ مظهر آرزوهاى دراز!

ولى احتمالات متعدد ديگرى نيز در تفاسير وارد شده، از جمله: نام هدهد، بوم، شاهين، و كركس در كلمات مختلف مفسّران آمده است.(1)

ولى معلوم است كه ويژگى مرغان مزبور تأثيرى در اصل مسأله ندارد، همين اندازه معلوم است كه انواع مختلفى از پرندگان بوده تا بتواند نشانه اى از آميخته شدن خاك هاى مختلف انسان ها با يكديگر بوده باشد.

تعداد كوه هايى كه اجزاء آن بر آن نهاده شده، در روايات ده عدد ذكر شده، و به نظر مى رسد كه اين حادثه بعد از ورود ابراهيم به شام اتفاق افتاده باشد، زيرا سرزمين بابل كوهى ندارد.

***

ص: 171

حق است، و در قيامت و رستاخيز شكى نيست» (كهف- 21)

و از اين تعبير به خوبى برمى آيد كه حداقل يكى از اهداف اين خواب عجيب و طولانى كه شباهت زيادى به مرگ داشته، براى اين بوده كه درسى به منكران معاد يا كسانى كه از اين جهت در شك و ترديد بودند بدهد.

به خصوص اينكه از جمله (اذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ) چنين استفاده كرده اند كه اقوام آن زمان در مسأله معاد (معاد جسمانى) با هم نزاع و اختلاف داشتند، مخالفان سعى داشتند مسأله خواب و بيدارى اصحاب كهف به زودى فراموش شود و اين برهان روشن را از دست موافقان بگيرند (در تفسير اين جمله احتمالات متعددى داده شده كه آنچه گفته شد يكى از آنهاست).

فخررازى پنج احتمال ديگر در تفسير آن ذكر نموده است از جمله اين كه تنازع و اختلاف در عدد اصحاب كهف، و نام هاى آنها، يا اينكه در مقدار خوابشان، يا در اين كه در كنار غار معبدى به سبك معابد كفار بسازند يا موحدان؟(1)

در آيات اين سوره قرآن با صراحت مى گويد كه آنها سيصد و نه سال در خواب فرو رفتند. (وَ لَبِثُوا فى كَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِأَئَةٍ سِنِيْنَ وَ ازْدادُوا تِسْعاً)

بدون شك يك چنين خواب طولانى شبيه به مرگ است و بيدارى بعد از آن شبيه به حيات بعد از مرگ، و لذا به خوبى مى تواند يك نمونه عينى از نظر تاريخى براى مسأله معاد بوده باشد.

***

ص: 172

ص: 173

ميان سال هاى 249 تا 251 ميلادى ذكر كرده اند، بنابراين ممكن نيست اشاره اى به آن در تورات يا انجيل آمده باشد، در كتاب اعلام قرآن مى خوانيم:

«اروپائيان قصّه اصحاب كهف را به طور خلاصه چنين نقل مى كنند: در زمان دكيوس (249 تا 251) كه مسيحيان را سخت شكنجه مى داد هفت تن از جوانان اشراف به غار پناهنده شدند، و دكيوس دستور داد كه بر دهانه غار ديوارى بكشند تا از گرسنگى و تشنگى بميرند، ولى هفت تن در غار به خواب گران فرو رفتند، و 157 سال بعد در زمان «تئودز دوّم» بيدار شدند اروپائيان اصحاب كهف را به نام «هفت تن خفتگان افسوس» ناميدند.

در بخش ديگرى از اين كتاب آمده است: قصه اصحاب كهف نخستين بار در قرن پنجم ميلادى بوسيله «ژاك» اهل «ساروك» كه خليفه كليساى سوريه بوده است در يك رساله سريانى تشريح شده، و اين رساله را شخصى به نام «گوگويوس» تحت عنوان «جلال شهداء»، از سريانى به لاتينى ترجمه كرده است.(1)

اين ماجرا بازتاب وسيعى در تواريخ اسلامى و ادبيات شرقى و غربى پيدا كرده، و حتى در آثار ادبى «روس» و «حبشه» تلويحات و اشاراتى به اين داستان وجود دارد.(2)

بنابراين سرگذشت مزبور تنها در قرآن مجيد نيامده بلكه در آثار تاريخى ديگران نيز به آن اشاره شده است.

***

ص: 174

معروفيت جهانى دارد.(1)

ولى بعضى غار اصحاب كهف را در نزديكى نقطه اى از شام به نام «طرطوس» دانسته اند.(2)

هم اكنون در نزديكى دمشق محلى وجود دارد كه به نام غار اصحاب كهف معروف است، و مردم به ديدن آن مى روند.

ولى تفسير اوّل از همه مشهورتر است.

***

ص: 175

سپس مى افزايد: جانداران ساده تر مثل، تك ياخته اى ها در واقع مرگ ناپذيرند، چون به طور لايتناهى از طريق تقسيم ياخته اى زنده مى ماند ... بنابراين چه جاى تعجب كه زندگانى جاويد بالقوه در موجودات عالى تر كه از ميليون ها ياخته تشكيل شده اند مصداق داشته باشد، و ما دانشمندان بايد به اسرار آن دست يابيم.

در بحث ديگرى از اين مقوله تحت عنوان خواب ششصد ميليون ساله مى خوانيم: چنين انديشه هايى پيوسته قوت مى گرفت تا اينكه پروفسور «ايتنجر» به مفهوم عملى آن پرداخت؛ او مى گويد هم اكنون ما مى توانيم از حيات ابدى سخن بگوييم زيرا در قلمرو تئورى و نظريه، امكان زندگى جاويد ثابت شده است، و در زمينه تنكيك به جايى رسيده ايم كه مى توانيم اين نظريه را عملًا پياده كنيم.

سپس از ادامه حيات از طريق انجماد سخن گفته مى افزايد:

وقتى درجه حرارت بدن خيلى پائين آيد جريان زندگى آنقدر كند و آرام مى شود كه تقريباً از سلطه زمان مى گريزد، و هنگامى كه درجه حرارت بدن ما، به «صفر مطلق» (صفر مطلق تقريباً 270 درجه سانتى گراد زير صفر معمولى است!) نزديك مى شود با همان مقدار انرژى كه در شرايط عادى تنها براى يك ثانيه زيستن كفايت مى كند مى تواند قرن ها زندگى كرد!

سپس از بلورهاى نمكى سخن مى گويد كه مربوط به صد ميليون سال قبل است و در آن فسيل هايى از باكتريهاى آن زمان وجود داشته، و نامبرده آن را در محيط مناسبى كشت كرده و زنده شده و تكثير نسل نموده (يعنى در حقيقت اين باكترى بعد از يكصد ميليون سال از خواب بيدار شده اند. نامبرده بعد از اين ماجرا اين بلورها را از نقاط مختلف جهان از جمله از مناطقى كه مربوط به ششصد ميليون سال قبل! است جمع آورى كرده، و فسيل هاى باكترى هاى آن را كشت مى نمايد، و با نهايت تعجّب مى بيند آنها نيز از خواب گران خود برخاستند! و به اين ترتيب «ركورد ششصد ميليون سال عمر» را براى اين موجودات زنده ذره بينى ثابت مى كند!

او معتقد است از نظر علمى اين امر درباره انسان نيز مى تواند وجود داشته باشد (و اين انجماد درست در لحظه قبل از مرگ صورت مى گيرد و با شرايط خاصى حاصل مى شود كه هيچگونه لطمه اى بر ارگان هاى بدن وارد نشود).(1)

ص: 176

ما هرگز ادعا نمى كنيم كه اصحاب كهف در شرايط انجماد زندگى مى كردند همين اندازه مى گوييم اگر خواب بسيار عميق باشد و دستگاه هاى بدن فوق العاده آهسته كار كنند سوخت و ساز بدن به قدرى كم مى شود كه ممكن است ذخيره هاى موجود در بدن جوابگوى قرن ها زندگى باشد، چرا كه اين يك خواب طبيعى نبوده، و به فرمان خدا در يك شرايط استثنايى، و در يك فضاى مخصوص كه به گفته قرآن هرگز آفتاب به درونش نمى تابيده. (وَ تَرى الشَّمْسَ اذا طَلَعَتْ تَزاوَرُ كَهْفِهِمْ ذاتَ الْيَميْنِ وَ اذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ) (كهف- 17).

مسأله خواب هاى طولانى در عصر ما (با توجه به وضع بسيارى از جانداران كه مسلم شده است سرتاسر زمستان در خواب فرو مى روند يعنى زمستان خوابى دارند) مسأله اى است حل شده، در اين نوع خواب ها فعاليت حياتى تقريباً متوقف مى گردد، و تنها شعله بسيار ضعيفى از آن روشن است. ضربان قلب به قدرى خفيف مى شود كه قابل احساس نيست، در اين گونه موارد بدن انسان را مى توان به كوره هاى عظيمى تشبيه كرد كه به هنگام خاموش شدن تنها شمعك كوچكى از آن در حال اشتعال است، واضح است مقدار مواد انرژى زا را كه يك كوره عظيم در يك روز براى سوختن كامل لازم دارد ممكن است خوراك صدها سال يك شمعك كوچك باشد.

دانشمندان مى گويند نه تنها جانداران خون سرد كه بعضى از حيوانات خون گرم نيز زمستان خوابى دارند، در دوران زمستان خوابى فعاليت هاى حياتى بسيار كند مى شود و چربى ذخيره بدن آنها به تدريج مصرف مى گردد.(1)

هدف بيان كيفيت خواب اصحاب كهف نيست، بلكه هدف در واقع بيان دو امر است:

نخست آنكه خواب آنها اجمالًا يك خواب عادى و معمولى نبوده، به خصوص اينكه قرآن مى گويد:

اگر آنها را در آن حال مى ديدى فرار مى كردى و سخت مى ترسيدى (لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِم لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً) (كهف- 18).

ديگر اينكه در اين گونه خواب ها محاسبات خواب هاى معمولى حاكم نيست و ممكن است سوز و ساز بدن به قدرى كم شود كه مشكل تغذيه به كلى از ميان برود.

ص: 177

ص: 178

آنها مى گويند: آيه فوق از گروهى خبر مى دهد كه قوّت و قدرت و استقلال خود را به كلّى از دست دادند به گونه اى كه همچون يك امّت مرده بودند، سپس از خواب غفلت بيدار شدند و به لطف پروردگار، قدرت و استقلال خود را باز يافتند.(1)

ولى مى دانيم هرگاه پاى اين گونه تفسيرها و توجيه ها به حوزه قرآن كشيده شود، بسيارى از حقايق قرآنى قابل انكار خواهد بود، و هركس مى تواند آيات روشن را با ميل و اراده خود تفسيرهايى مطابق دلخواه خود كند، و قرآنى كه رهبر و راهنماى انسان ها است تبديل به ابزارى مى شود براى توجيه افكار و سليقه هاى شخصى اين و آن! و به جاى اينكه راهبر باشد، دنباله رو خواهد شد!

تفسير به رأى كه در روايات اسلامى شديداً از آن نهى شده، و كسى كه قرآن را تفسير به رأى كند همانند كسى شمرده شده كه از آسمان به زمين سقوط كند، همين گونه تفسيرهاست كه خارج از موازين و قواعد مربوط به فهم الفاظ است.

اگر آنها مى خواهند با اين گونه تفسيرها صاحبان تفكّر مادى را قانع كنند. آنها هرگز به اين چيزها قانع نمى شوند، و اگر مى خواهند خوارق عادات را انكار نمايند، چنين چيزى، نه مورد قبول طرفداران مذهب است، و نه حتى مخالفان مذهب.

***

ص: 179

جويان بنى اسرائيل درباره اوصاف آن گاو كراراً به موسى عليه السلام مراجعه كردند، و با سؤالات بيجا و بى معنا كار را به عقب انداختند، سرانجام گاوى را با اوصاف خاصّى سربريدند و قسمتى از بدن آن را بر مقتول زدند، به فرمان خدا چند لحظه زنده شد و قاتل خويش را معرفى كرد.

قرآن در آخرين بخش اين ماجرا مى گويد: «به خاطر بياوريد هنگامى را كه يك نفر را كشتيد، سپس درباره او به نزاع پرداختيد و خداوند آنچه را كتمان مى كرديد آشكار مى سازد- سپس دستور داديم قسمتى از آن را بر بدن مقتول بزنيد، خداوند اين گونه مردگان را زنده مى كند، و آيات خود را به شما نشان مى دهد، شايد درك كنيد» (وَ اذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَاذّا رَأَتَمْ فيْها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ فَقُلْنّا أضْرِبُوه بِبَعْضِها كَذَلِكَ يُحْيِى اللَّهُ الْمَوْتى وَ يُرِيْكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ).

عجيب اينكه در اينجا قطعه اى از بدن «مرده» را به بدن «مرده ديگرى» مى زنند تا زنده شود و حقيقت امر را بازگو كند!، چه ارتباطى در ميان اين دو وجود دارد؟ و اين اثر از كجا برمى خيزد؟ مسلّماً اين يك سرّ الهى است كه جز ذات پاك او كسى از آن آگاه نيست، همين اندازه سهولت و آسانى كار روشن مى سازد كه مسأله احياى مردگان در جهان ديگر در پيشگاه قدرت خدا به همين سادگى است، ضرورتى ندارد كه هميشه «موجود زنده» از موجود زنده ديگر متولد شود، بلكه ممكن است به فرمان خدا جرقه حيات و زندگى از تلاقى دو عضو برخيزد!

جمله كَذلِكَ يُحْيِىْ اللَّهُ المَوْتى (اين گونه خداوند مردگان را زنده مى كند) وبه وضوح بيانگر اين حقيقت است كه در آنجا مقتول زنده شد، و يك نمونه عينى را براى حيات انسان ها پس از مرگ ارائه داد.

باز در اينجا به نويسندگانى همچون نويسنده «المنار» برخورد مى كنيم كه اصرار دارند جمله اى را با اين وضوح برخلاف ظاهر آن، بدون هيچ قرينه عقلى و لفظى، و بدون هيچ ضرورتى حمل كنند.

او مى گويد: ظاهراً چنين بوده كه اگر مقتولى نزديك شهرى يافت مى شد و قاتل او شناخته نمى شد، هركس دست خود را با مراسم مذهبى خاصى در آنجا مى شست از خون آن مقتول تبرئه مى شد، و هركس نمى شست قاتل شناخته مى شد، و معناى احياى موتى در اينجا حفظ خون هايى است كه بر اثر اين نزاع و كشمكش در معرض ريخته شدن بود، يعنى خداوند به وسيله اين گونه احكام جلو خونريزى بيشتر را مى گيرد.!!(1)

ص: 180

همان گونه كه قبلًا هم اشاره شد اين گونه تفسيرها كه نوعى بازى با الفاظ است اصالت «كلام اللَّه» را مخدوش مى كند، و اجازه مى دهد كه به هر آيه اى براى هر مقصدى استدلال كنيم و الفاظ را بر معانى كنايى و مجازى حمل نماييم بى آنكه قرينه قانع كننده براى آن وجود داشته باشد، به علاوه هيچ نياز و ضرورتى براى اين كار وجود ندارد، زيرا پيروان مذاهب به هر حال ناچارند معجزات و خوارق عادات را بپذيرند. و در اين صورت چه نيازى به اين توجيهات است.

ضمناً انتخاب گاو براى ذبح كردن شايد به اين مناسبت است كه بنى اسرائيل گاو را براى قربانى انتخاب مى كردند.

در اينكه انگيزه اين قتل چه بوده؟ در روايات چنين آمده كه جوانى براى تملك اموال عموى خود او را به قتل رسانيد (يا براى اينكه دختر او را به همسرى خود درآورد) و به اين ترتيب انگيزه قتل، علاقه به مال، يا زن بود (و انگيزه بسيارى از قتل ها در جهان همين است).

در اين ماجراى عجيب مخصوصاً جزئيات آن، نكات آموزنده فراوانى است كه چون از موضوع بحث معاد خارج است از آن صرف نظر مى كنيم و براى آگاهى بيشتر شما را به تفسير نمونه، جلد اوّل، صفحه 301 تا 311 ارجاع مى دهيم.(1)

اين بود نمونه هاى مختلف عينى احياى مردگان كه در قرآن مجيد به آنها اشاره شده است. و با اين سخن بحث امكان معاد پايان مى گيرد، و به سراغ دلائل عقلى وقوع آن مى رويم.

ص: 181

ص: 182

اشاره:

براى اثبات معاد دلائل عقلى و منطقى متعددى وجود دارد كه در قرآن مجيد گاه صريحاً و گاه اشارتاً بيان شده است، به تعبير ديگر قرآن با اشارات خود مسلمانان را به پى گيرى اين اصول و براهين ارشاد نموده است.

اصولًا قرآن مجيد در هيچ يك از مباحث اعتقادى تكيه بر تعبّد و گفتار بى دليل نكرده است، در همه اين مباحث، ارشاد به دلائل عقلى نموده، لذا گاه يك آيه كوتاه دريچه اى به سوى يك دليل مهم عقلى مى گشايد كه در مباحث توحيدى نمونه هاى زيادى از آن را ديديم، و در مباحث معاد نيز در همين بحث با خواست خدا ملاحظه خواهيم كرد.

دلائلى كه صريحاً يا اشارتاً در زمينه تحقق معاد از قرآن مجيد استفاده مى شود، عمدتاً هفت دليل است:

1- دليل قطرت

2- دليل حكمت

3- دليل عدالت

4- دليل حركت و هدف

5- دليل رحمت

6- دليل نفى اختلاف

7- دليل بقاى روح

اكنون به شرح هريك از براهين هفتگانه فوق مى پردازيم

ص: 183

ص: 184

تفسير و جمع بندى

ص: 185

و در حديث معروفى كه از طرق شيعه و اهل سنّت نقل شده مى خوانيم كه همه انسان ها بر فطرت (اسلام) متولّد مى شوند، مگر اينكه پدران و مادران آنها را به آيين يهوديگرى يا نصرانيّت و مجوسيّت متوجّه سازند.(1)

***

در دوّمين آيه، خداوند به دو موضوع سوگند ياد كرده است: به روز قيامت، و وجدان بيدار انسان ها (نفس ملامت كننده) (لا اقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ لا اقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ).

بعضى معتقدند: «لا» در دو آيه فوق، همان معنا نفى را مى رساند، و مفهومش اين است كه من به اين دو موضوع سوگند ياد نمى كنم، و هدف آن است كه مقصود را به نحو مؤكّدترى القاء كند، مثل اين است كه گاه به ديگرى مى گوييم: من به جان تو سوگند ياد نمى كنم، اشاره به اينكه برتر از سوگند است.

ولى غالب مفسّران، «لا» را زائده و براى تأكيد مى دانند، بنابراين خداوند هم به «روز قيامت» سوگند ياد كرده و هم به «نفس لوّامه».

«نفس لوّامه» همان وجدان اخلاقى انسان است كه وقتى خطايى از او سرزند، خويشتن را ملامت مى كند، هر قدر خطا سنگين تر باشد، سرزنش و عذاب وجدان شديدتر است، تا آنجا كه بعضى از افراد به هنگام ارتكاب گناهان يا جنايات بزرگ دست به انتحار مى زنند تا خود را از شكنجه وجدان رها سازند، و بسيارى از ما نمونه هايى از آن را در مورد قاتلان و خطاكاران بزرگ شنيده يا ديده ايم.

ذكر اين دو (روز قيامت و نفس لوّامه) در كنار هم به عنوان دو موضوع بزرگ با ارزش كه مى توان به آن سوگند ياد كرد، اشاره به رابطه آن دو با يكديگر است:

روز قيامت دادگاه بزرگ الهى است و «نفس لَوّامة» نيز دادگاه و رستاخيز كوچكى در جان هر انسان است، يا به تعبير ديگر اشاره به اين است شما چگونه در مورد دادگاه قيامت ترديد مى كنيد در حالى كه نمونه كوچك آن در همين دنيا در درون جان خود مى يابيد؟ و بارها آزموده ايد كه هنگام انجام كار نيك، روحتان مملو از نشاط و شادى مى شود، اين آرامش و رضايت وجدان پاداشى است كه روحتان به شما

ص: 186

مى دهد، و هنگام انجام كار بد ناراحت مى شويد، و از درون جان شلاق مى خوريد و مى سوزيد و ناله مى كنيد، و اين كيفرى است كه دادگاه وجدان به شما مى دهد!

چگونه ممكن است در درون هريك از شما، اين محكمه الهى باشد، ولى در مجموعه اين جهان بزرگ، محكمه بزرگى وجود نداشته باشد؟!

جالب اين كه در اينجا براى اثبات روز قيامت، به روز قيامت، سوگند ياد شده، گوئى مى فرمايد: سوگند به روز قيامت كه قيامت حق است.(1)

در اين جا اين سئوال پيش مى آيد كه اگر سوگند مزبور براى مؤمنان است، نيازى به اين بحث نيست، و اگر براى منكران است چگونه به چيزى كه آنها قبول ندارند سوگند ياد شده؟!

بعضى از مفسّران براى حل اين مشكل، كلمه «ربّ» در تقدير گرفته اند و گفته اند معناى آيه چنين است كه سوگند به پروردگار قيامت كه قيامت واقع خواهد شد.(2)

اين احتمال نيز داده شده است كه اين سوگند براى كسانى است كه اصل روز قيامت را قبول داشتند، ولى در جزئيات آن شك و ترديد مى نمودند، قرآن به اصل روز قيامت قسم ياد مى كند براى اثبات ذكر جزئياتى كه در آيات بعد آمده است.

تفسير ديگرى كه در اين جا وجود دارد، و شايد از دو تفسير گذشته بهتر است، اين است كه قرآن مسأله روز قيامت را در برابر منكران، به خاطر فطرى بودنش چنان مسلّم شمرده كه حتّى براى اثبات آن به خود آن سوگند ياد نموده است.

به تعبير ديگر، از فطرت آنها گرفته، و در برابر آنها استدلال نموده است. و اما «نفس لوّامه» مفسّران در توضيح آن بيانات گوناگونى دارند، تا آنجا كه بعضى از مفسّران شش تفسير در اين باره نقل كرده اند: گاه آن را اشاره به نفس مؤمن دانسته اند، كه در كوتاهى ها خويش را ملامت مى كند.

و گاه اشاره به نفس كافر، كه هنگام مشاهده نتائج اعمال در قيامت، خويشتن را سرزنش مى نمايد.

و گاه به معنى اعم از مؤمن و كافر.

و گاه اشاره به حضرت آدم بعد از ماجراى خارج شدنش از بهشت دانسته اند.

ولى آنچه مناسب تر از همه، براى مقام سوگند كه دليل بر شرافت است، و براى قرار گرفتن در كنار يوم

ص: 187

القيامة مى باشد، اين است كه اشاره به نفوس مؤمنانى است كه هنوز به سرحدّ والاى كمال نرسيده اند.

توضيح اينكه: نفوس انسانى به سوى گروه تقسيم مى شود: گروهى كاملًا «ظلمانى» است، نه ارزش سوگند را دارد، نه بيدارى و حركتى به سوى كمال در آن ظاهر است، و نه نشانه اى از يوم القيامة، آنها داراى «نفس امّاره» اند كه پيوسته امر به سوء و بدى مى كند.

نفوس ديگرى «نيمه نورانى» است، در طريق حقّ به سوى كمال سير مى كند، هرگاه به مقتضاى جنبه ظلمانيتش مرتكب خطا مى شود، بر اثر نور ايمان بيدار مى گردد و به ملامت خويش مى پردازد، ملامتى كه وسيله اى براى تكامل يافتن است و اين نفسى است با ارزش و نمونه كوچكى است از صحنه قيامت و آن را نفس لوّامه گويند.

سوم نفوسى است كه يكپارچه نور و روشنايى و صفا است، از مرحله لوّامه گذشته به مرحله اطمينان و آرامش رسيده، مخاطب با خطاب «يا ايَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَةُ» گرديده، و با خطاب «ارْجِعِى» مأمور به بازگشت به مبدء كمال مطلق شده، و در سلك بندگان خالص خدا درآمده، و به مقتضاى «راضِيَةً مَرْضِيَّةً» هم او از خدا خشنود است و هم خدا از او.

كوتاه سخن در تفسير آيه و چگونگى دلالت آن بر مقصود اين است كه قرار گرفتن اين دو سوگند در كنار هم با توجه به فصاحت و بلاغت قرآن هم نمى تواند تصادقى و بى ارتباط باشد، بلكه حتماً پيوندى ميان رو قيامت و نفس لوّامه وجود دارد، آن پيوند چنين است كه هر انسانى (اگر بر اثر تعليمات غلط از فطرت اصلى تهى نشده باشد) داراى وجدانى است كه در برابر بدى ها او را سرزنش، و در مقابل نيكى ها تشويق مى كند، و اين وجدان كه وجدان شخصى و دادگاه كوچكى كه در درون جان انسان است حكايت از اين دارد كه عالم بزرگ بايد داراى وجدان بزرگى باشد، تا به ملامت و مجازات مجرمان برخيزد، آن وجدان بزرگ چيزى جز ديدگاه قيامت نيست.

***

توضيحات:

1- رستاخيز در تجليگاه فطرت

گرچه مسائل فطرى، در ك شدنى است، نه استدلالى، ديدنى است نه گفتنى، بلكه هركس بايد در

ص: 188

اعماق جان خود كاوش كند و آن را بيابد، ولى با اين حال براى اينكه به همگان براى اين كاوش كمك شود تا بهتر و آسان تر بتوانند پيام درون خود را بشنوند، و آگاهانه تر سطور فطرت را بخوانند، و از سوى ديگر در برابر منكران اين پيام فطرى، سخن قابل قبولى داشته باشند، توضيحات زير ضرورى به نظر مى رسد:

1- اگر براى فنا آفريده شده ايم، عشق به بقاء چه مفهومى دارد؟

هيچ كس نمى تواند اين حقيقت را انكار كند كه از مرگ به معناى «نيستى» گريزان است، و خواهان طول عمر، بلكه حيات جاويدان مى باشد.

تلاش براى طولانى شدن عمر، كوشش براى به دست آوردن «اكسير جوانى»، اظهار علاقه به يافتن «سرچشمه آب حيات» كه نشانه هاى آن در جاى جاى تاريخ بشر، و كوشش هاى دانشمندان، و سروده هاى شعراء ديده مى شود، همه دليل بر اين است كه انسان ذاتاً خواهان بقاء است، حتّى علاقه انسان به حيات فرزند خود كه دنباله حيات او محسوب مى شود، نشانه اى از اين عشق غريزى است.

اگر ما براى فنا آفريده شده ايم، وجود اين غريزه در ما بى معناست، و در حقيقت يك عشق مزاحم و بى دليل است، چگونه ممكن است خداوند حكيم چنين موضوع زائد و مزاحمى را در ما بيافريند (توجه داشته باشيد بحث هاى معاد بعد از قبول بحث هاى توحيد و ايمان به ذات پاك خداست).

اصولًا وجود يك غريزه در انسان، دليل بر اين است كه در بيرون وجود او، طريق اشباع و پاسخگويى به آن هست، تشنگى دليل بر وجود آب، و گرسنگى دليل بر وجود غذاست، ميل به جنس مخالف دليل بر وجود آن است، وگرنه با حكمت حكيم سازگار نيست.

بنابراين عشق به بقاء كه به طور فطرى در انسان ها وجود دارد، نشانه روشنى بر زندگى جاويدان محسوب مى شود.

در اينجا دانشمندان معروف مرحوم فيض كاشانى، سخن ظريفى دارد، او مى گويد:

«چگونه ممكن است نفوس انسانى نابود گردد با اينكه خداوند در طبيعت او به مقتضاى حكمتش عشق به هستى و بقا را آفريده است، و در درون جانش كراهت عدم و فنا را؟! از سوى ديگر اين مسأله ثابت و يقينى است كه بقاء و دوام در اين جهان امرى است محال، اگر جهان ديگرى وجود نداشته باشد كه انسان به آن انتقال يابد اين مسأله غريزى و ارتكازى كه خداوند در فطرت انسان به وديعه نهاده، يعنى

ص: 189

محبّت بقاى هميشگى و حيات جاودانى، باطل و بيهوده خواهد بود، و خداوند حكيم برتر از آن است كه چنين كار لغوى كند»(1)

يا به گفته بعضى از دانشمندان معاصر، تشنگى بشر نسبت به زندگى جاويدان چنان جهان گير است كه به هيچ وجه نمى توان پذيرفت كه اين آرزو برآورده نمى شود.

ص: 190

ص: 191

ص: 192

نخواهيد كرد!

2- و ما آسمان و زمين و آنچه ميان آن دو است، جز به حق نيافريديم، و ساعت موعود (قيامت) قطعاً فرا خواهد رسيد.

3- آيا انسان گمان مى كند بيهوده و بى هدف رها مى شود؟ ... آيا چنين كسى قادر نيست كه مردگان را زنده كند؟!

***

تفسير و جمع بندى

ص: 193

***

در دوّمين آيه همان مطلب در قالب ديگرى ريخته شده، مى فرمايد: «ما آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آن دو قرار دارد جز به حق نيافريديم» (وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْارْضَ وَ ما بَيْنَهُما الا بِالْحَقِّ).

سپس بلافاصله مى افزايد: «و ساعت موعود (قيامت) به طور مسلّم فرا خواهد رسيد» (وَ انَّ السّاعَةَ لَاتِيَةٌ).

ذكر اين دو جمله با يكديگر، ممكن است اشاره به اين باشد هدف از آفرينش اين جهان بزرگ با تمام شگفتى ها و بركات و نعمتهايش و با تمام اسرار و عجائبش اگر تنها براى اين چند روزه زندگى پست مادّى دنيا بود، يك آفرينش باطل و فاقد حقّ بود، آنچه حقانيت به آن مى بخشند و به آن هدف مى دهد، همان زندگى جاويدان سراى ديگر است.

در آيه گذشته، سخن از «عبث نبودن» آفرينش انسان بود، و در اين آيه، سخن از «حقّ بودن» آفرينش كلّ جهان است، و هر دو به يكجا منتهى مى شود، و آن اينكه زندگى دنيا بريده از زندگى آخرت، بيهوده و باطل و بى محتوى است. و اين كارى است كه از حكيم، هرگز سر نمى زند.

در تفسيرالميزان آمده است كه منظور از حق در اين آيه، نقطه مقابل لعب و باطل است، و جمله «وَ انَّ السّاعَةَ لَايَتِهٌ» گواه بر آن است، و آنها كه «حق» را به معناى «عدل و انصاف» تفسير كرده اند، درست به نظر نمى رسد.(1)

قابل توجه اينكه در پايان همين آيه، پيامبر را دستور به عفو و بخشش مى دهد، بخششى زيبا كه حتّى آميخته با ملامت و سرزنش نباشد. (فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَميِلَ).

اين تعبير ممكن است اشاره به آن باشد كه اى پيامبر! چون هدف آفرينش تربيت انسان ها و آماده ساختن براى جهان ديگر است، بياد تمام اصول تربيت را به كاربندى كه از جمله آنها عفو و گذشت و محبت و مدارا، مخصوصاً در برابر افراد نادان و متعصّب است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه مفهوم آيه اوّل اين است كه اگر زندگى آخرت نبود، آفرينش انسان «عبث» بود، و مفهوم آيه دوم (طبق تفسير بالا) اين است كه اگر آخرت نبود، آفرينش كلّ جهان باطل و

ص: 194

بيهوده بود، شايد از اين نظر كه محصول اعلاء و ثمره شجره آفرينش جهان انسان است، و اگر حيات جاودان آخرت در كار نباشد، هم آفرينش «ثمره» بيهوده است و هم «شجره»!

تعبير به «ما بَيْنَهُما» (آنچه در ميان زمين و آسمان وجود دارد) شما اصناف فرشتگان، همچنين نور و حرارت و ابر، هوا و انواع گازها، بلكه از يك نظر شامل اصناف موجوداتى كه بر صفحه زمين زندگى مى كنند، اعم از انسان، انواع جانداران ديگر و گياهان مى شود.

***

در سوّمين و آخرين آيه، اشاره به هدف آفرينش انسان كرده و آن را با مسأله معاد مربوط مى سازد، مى فرمايد: «آيا انسان گمان مى كند، مهمل و بى هدف رها مى شود. (ايَحْسَبُ الْانْسانُ انْ يُتْرَكَ سُدَىً).

سپس به پيدايش انسان از آب ناچيز «نطفه» و پاره اى از مراحل تكامل او در رحم كرده، مى افزايد: «آيا چنين كسى قادر نيست كه مردگان را احياء كند»؟! (الَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى انْ يُحْيِىَ الْمَوْتى .

و به اين ترتيب روشن مى شود هدفدار بودن وجود انسان بدون پيوند با حيات بعد از مرگ، حاصل نمى گردد.

مسلّماً فعل خداوند حكيم بى هدف نيست، و مسلّماً هدف افعال او به خودش باز نمى گردد، چرا كه او از هر نظر بى نهايت و غنى بالذّات است. پس به بندگان باز مى گردد، آيا زندگى كوتاه دنيا كه آميخته با انواع ناملائمات و مصائب است مى تواند هدف اين آفرينش بزرگ باشد؟ قطعاً نه، بنابراين راهى جز قبول عالمى ديگر كه هدف سير تكاملى انسان است باقى نخواهد بود.

«سُدى (بر وزن هُدى) به گفته «التّحقيق» در اصل به معناى حركت بدون فكر و تدبير و نظم صحيح است، به همين مناسبت به شترى كه بدون ساربان در بيابان رها شده «ابرلٌ سُدى گفته مى شود، به رطوبت هاى كه در شب مى ريزد نيز «سَدى (بر وزن وفا) مى گويند، زيرا نظم و برنامه خاصّى ندارد، به تارهاى پارچه قبل از آنكه «پود» در آن بدوند، «سَدى» مى گويند، چون در آن حال، مهمل و بى نتيجه است.

كوتاه سخن اينكه: آيه ضمن يك استفهام انكارى مى گويد: آيا ممكن است انسان بدون هيچ برنامه اى به حال خود رها گردد، با آنهمه استعداد و نيروهاى فكرى و جسمى و امكانات گوناگون؟ سپس از آن مسأله تكليف و مسئوليت و معاد را نتيجه مى گيرد.

ص: 195

***

توضيحات

ص: 196

سالم، گاه بيمار، و غالباً گرفتار تهيّه مايحتاج زندگى كه در «خور و خواب» خلاصه مى شود سپس مردن و فانى شدن، چقدر نازيبا و دور از حكمت است، مى گوييم خداوند حكيم است يعنى تمام افعال او بر طبق احكام مى باشد. آيا حكمت جز اين است كه تمام كارهاى او هدف روشن و حساب شده اى را تعقيب مى كند، آيا هدف او ممكن است بهره گيرى وجود خودش باشد با اينكه از همه چيز بى نياز و صاحب كلّ كمالات به صورت نامتناهى است، و اگر نتيجه عائد بندگان مى شود مسلّماً زندگى مادى و محدود جهان نمى تواند هدفى براى اين آفرينش عظيم باشد، همان زندگى كه با يك چشم بر هم زدن فانى مى شود.

آيا اين بدان نمى ماند كه صنعتگرى يك ماشين بسيار عظيم و دقيق صنعتى را طى ساليان دراز بسازد، همين كه به راه افتاد، آن را درهم بكوبد و نابود كند؟ آيا به عقيده شما اين كار حكيمانه است؟

آيا اين شبيه به آن نيست كه كودكى را با هزاران دردسر در يك رحم مصنوعى پرورش دهند، و آنگاه كه ورزيده و آماده زندگى شد آن را بكشند؟

به همين جهت ماديين كه اعتقاد به خدا و معاد ندارند زندگى را پوچ و بى هدف مى شمرند، و راستى هم زندگى دنيا منهاى حيات رستاخيز، پوچ و بى هدف است، و از اين نظر حق با آنهاست!

به همين دليل، هركس ايمان به خدا و حكمت او دارد نمى تواند انكار كند كه با مرگ انسان حيات او بر چيده نمى شود، و اين عالم حكم رحم مادر را دارد كه انسان را به صورت يك جنين در خود پرورش مى دهد و آماده تولّد ثانوى در جهان ديگر مى سازد، مسلماً زندگانى جنين در رحم هدف نيست بلكه مقدّمه است براى يك زندگى گسترده ديگر.

ص: 197

ص: 198

3- امْ حَسِبَ الَّذيْنَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ انْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذيْنَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ- وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْارْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتُ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ.(1)

(جاثيه- 21 و 22)

ترجمه:

1- آيا مؤمنان را همچون مجرمان قرار دهيم؟ شما را چه مى شود؟ چگونه داورى مى كنيد؟

2- آيا كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح را انجام داده اند همچون مفسدان در زمين قرار دهيم، يا پرهيزگاران را همچون فاجران؟!

3- آيا كسانى كه مرتكب سيئات شدند گمان كردند كه ما آنها را همچون كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند قرار مى دهيم كه حيات و مرگشان يكسان باشد؟ چه بد داورى مى كنند- و خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريده است؟ تا هركس در برابر اعمالى كه انجام داده است جزا داده شود، و به آنها ستمى نخواهد شد.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 199

آن هم در پيشگاه خداوندى كه همه كارش روى حساب و موافق اصل عدالت است.

بعضى از مفسّران دو احتمال در تفسير اين آيه داده اند: نخست اينكه ناظر به مسأله معاد باشد، زيرا از آنجا كه مسلم و مجرم، در اين دنيا غالباً يكسانند، بلكه گاه مجرم مواهب نامشروع بيشترى به چنگ مى آورد، بنابراين برترى «مسلم» بر «مجرم» كه مقتضاى عدالت است بايد در سراى ديگرى تحقق يابد.

ديگر اينكه: پاسخى است براى گروهى از مشركان كه مى گفتند: اگر قيامتى در كار باشد وضع ما در آنجا مانند اين دنيا خوب است (و سالى كه نكوست از بهارش پيداست!) قرآن به آنها پاسخ مى گويد: آيا چنين چيزى امكان دارد كه خداوند عادل، مسلم و مجرم را يكسان قرار دهد.

ولى ظاهراً ميان اين دو تفسير منافاتى نيست، و هر دو معنا ممكن است در مفهوم آيه درج گردد.

ضمناً از اين آيه حاكميت عقل به حسن و قبح و ادراكات عقلى قطع نظر از شرع نيز ثابت مى شود.

(دقت كنيد).

قابل توجه اينكه فخر رازى در آغاز سخنش اين آيه را از دلائل «حسن و قبح عقلى» مى شمرد، و مى گويد: مطابق اين آيه آنچه از اهل سنّت نقل شده كه جايز است خداوند كفّار را در بهشت، و مطيعان را در دوزخ وارد كند، به حكم عقل قبيح است، ولى چون خودش از اشاعره و منكران حسن و قبح عقلى بوده، از آن چنين پاسخ مى دهد: انكار اين مساوات و برابرى به حكم فضل و احسان خداست نه اينكه كسى بر او حقّى دارد»(1)!!

سستى اين سخن ناگفته پيداست، قرآن صريحاً داورى منطقى آنها را در اين باره مى طلبد، سپس با لحنى آميخته با سرزنش و ملامت مى گويد: «شما را چه مى شود، چگونه داورى مى كنيد؟ يعنى اين داورى شايسته يك انسان عاقل نيست، و اين دليل روشنى است بر حاكميت عقل و منطق در اين گونه امور.

***

دوّمين آيه همين معنا را با صراحت و گسترش بيشتر دنبال مى كند، مى فرمايد: «آيا ممكن است كسانى را كه ايمان آورده اند، و عمل صالح انجام داده اند، همچون مفسدان در زمين قرار دهيم»؟ (امْ نَجْعَلُ الَّذيْنَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ كَالْمُفْسديْنَ فى الْارْضِ).

ص: 200

«و آيا امكان دارد كه متقين را همچون فاجران قرار دهيم؟» (امْ نَجْعَلُ الْمُتَّقيْنَ كَالْفُجَارِ.

جالب اينكه در آيه قبل از اين آيه در همان سوره «ص» اشاره به هدفدار بودن آسمان و زمين و آنچه در ميان آن دو است مى كند، و مى فرمايد: (وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْارْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا).

بيهوده و باطل نبودن آفرينش آسمان و زمين از يكسو، و عدم برابرى مؤمنان صالح با مفسدانى فاجر از سوى ديگر، ايجاب مى كند كه قيامت و دادگاه عدلى در كار باشد، و به اين ترتيب «برهان حكمت» و «برهان عدالت» در اين دو آيه به هم آميخته شده است.

آرى تنها كسى مى تواند انكار معاد كند كه هم در حكيم بودن خدا شك داشته باشد، و هم در عدالت او، زيرا در اين صورت نه هدف شايسته اى براى آفرينش دنيا ديده مى شود، و نه امتياز روشنى براى مطيعان نسبت به فاسقان.

قابل توجه اينكه در اين آيه «مفسدان» در برابر «مؤمنان صالح» قرار گرفته اند، و «فاجران» در برابر «متقين»، اين مقابله اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه اگر انسان ايمان و عمل صالح نداشته باشد خواه ناخواه در صف مفسدان قرار مى گيرد، و اگر تقوى يعنى نيروى بازدارنده از گناه نداشته باشد در صف فجار خواهد بود. ( «فجّار» از ماده «فجر» به معناى شكافتن وسيع است، گويى شخص فاجر، پرده اطاعت و دين را پاره مى كند).

اين آيه نيز به روشنى از حاكميت عقل و حجيّت ادراكات عقلى انسان در مورد حسن و قبح سخن مى گويد: و دليل روشنى بر اين حقيقت است كه عقل بخشى از خوب و بد را قبل از ورود شرع درك مى كند، و عجب اين كه فخر رازى در اينجا اين مسأله را به طور ضمنى كاملًا پذيرفته است، در حالى كه در بحث قبل انكار كرده بود!(1)

اين نشان مى دهد كه اگر انسان به وجدانش باز گردد، حجاب هاى تعصّب كنار رود، در درون جان به اين واقعيت معترف است.

***

در سوّمين آيه همين معنا در قالب ديگرى ريخته شده، مى فرمايد: «آيا كسانى كه مرتكب گناهان شدند گمان كردند آنها را همچون كسانى قرار مى دهيم كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، به طورى كه

ص: 201

حيات و مرگشان يكسان باشد»؟! (امْ حَسِبَ الَّذيْنَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ انْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذيْنَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ).

چنين كارى دور از عدالت خداوند دادگر است، و صدور چنين امر قبيحى از خدا محال است محال.

«چه بد داورى مى كنند»! (ساءَ ما يَحْكُمُونَ).

مگر ممكن است خوب و بد، پاك و ناپاك، صالح و طالح، و مؤمن و فاسق و نور و ظلمت يكسان باشند، امكان ندارد.

در اينكه منظور از سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ چيست؟ مفسّران احتمالات متعددى داده اند:

گاه گفته اند، منظور حيات و مرگ دنياست، چرا كه ايمان و عمل صالح در تمام وجود انسان اثر مثبت مى گذارد، قلب را روشن،، فكر را نورانى مى كند، و به موازات آن هدايت و نصرت و حمايت الهى شامل حال مؤمن صالح مى شود، در حالى كه كفر و گناه، قلب را تاريك و روح را ظلمانى مى سازد و انسان را از الطاف الهيّه مرحوم مى كند.

و گاه گفته شده است كه اشاره به حيات آخرت بعد از مرگ دنياست، يعنى مردن گروه اوّل در حالى است كه فرشتگان رحمت بر آنها نازل مى شوند و سلام و درود مى فرستند و بشارت ورود بهشت به آنها مى دهند. (الَّذينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِيْنَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةً) (نحل- 32).

در حالى كه هنگام مرگ گنهكاران، ملائكه عذاب بر آنها نازل مى شوند، و بر صورت و پشت آنها مى كوبند و آنها را به عذاب هاى دردناك الهى بشارت مى دهند. (فَكَيْفَ اذا تَوَفتُّهُمْ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وَ جُوْهَهُمْ وَ ادْبارَهُمْ) (محمد- 27).

احتمالات ديگرى نيز در تفسير آيه داده شده است كه قابل ملاحظه نيست، ولى جمع ميان دو تفسير بالا كاملًا امكان پذير است، هرچند آيه بعد از آن با تفسير دوّم سازگارتر است، زيرا مى فرمايد:

«خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريد» (وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْارْضَ بِالْحَقِّ).

«و هدف اين بوده كه هركس را در برابر اعمالى كه انجام داده جزا دهد و به آنها ظلم و ستمى نخواهد شد، (وَ لِتُجْزى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ).(1)

ص: 202

با توجه به اينكه سخن از عدالت خداوند، و حقانيت آفرينش آسمان و زمين، و پاداش و جزاى عادلانه هركس به مقدار عمل او در ميان است، و از طرفى چنان كه گفتيم اين امر به طور كامل در اين دنيا انجام نمى شود، پس بايد حيات ديگرى بعد از اين مرگ باشد تا حق و عدالت حاكم گردد.

***

توضيحات:

ص: 203

بنابراين قيامت مظهر عدل خداست، و پاسخ به همه اين چراها.

ص: 204

ص: 205

5- الى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساقُ.(1)

(قيامت- 30)

ترجمه:

1- اى انسان! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت پيش مى روى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد.

2- هركس پاكى را پيشه كند، براى خود پيشه كرده است

3- ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مى گرديم.

4- قرارگاه نهايى تنها به سوى پروردگار توست.

5- مسير همه به سوى پروردگارت خواهد بود.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 206

ولى در تفسير الميزان مى خوانيم از آنجا كه در آيه مورد بحث «كدح» با «الى» ذكر شده به معناى سير و حركت است (و البته تضادى در ميان اين معانى نيست).(1)

از مجموع اين گفتار چنين استفاده مى شود كه قرآن مجيد انسان ها را به كاروانى تشبيه كرده كه از مرز عدم به راه افتاده، و به اقليم وجود پاى نهاده، و از آن به سوى پروردگار پيش مى رود تا به لقاء اللَّه برسد. تعبير وَ انَّ الى رَبِّكَ الْمُنْتَهى (نجم- 42) نيز ناظر به همين معناست.

ممكن است گروه هايى از اين مسير منحرف شوند، و هرگز به لقاء اللَّه نرسند، ولى اساس آفرينش انسان براى نيل به اين هدف پى ريزى شده است.

«لقاء اللَّه» چنان كه قبلًا هم اشاره شد به معناى مشاهده پروردگار با چشم دل و رسيدن به مقام شهود قلبى است كه انسان در سير تكاملى خود به آن نائل مى گردد، و از مهمترين مقامات قرب است.

***

در دوّمين آيه، نخست سخن از پاكى و تقوى و تزكيه انسان ها، به ميان مى آورد كه ثمره اش عائد خودشان مى شود، مى فرمايد: «هركس پاكى را پيشه كند نتيجه آن به خود او باز مى گردد» (وَ مَنْ تَزَكّى فَانَّما يَتَزَكّى لِنَفْسِهِ).

سپس مى افزايد: «بازگشت همگى بسوى خداست» (وَ الَى اللَّهِ الْمَصيرُ) اشاره به اينكه: اگر نيكان و پاكان در اين جهان از تمام آثار تقوى و پاكى بهره مند نشوند بازگشتشان به سوى خداست و در دارالبقاء نتائج اعماق خود را خواهند ديد.

به هر حال جمله وَ الَى اللَّهِ الْمَصيرُ، بازگو كننده اين حقيقت است كه سير تكاملى انسان با مرگ پايان نمى گيرد و همچنان ادامه خواهد يافت تا به لقاء اللَّه برسد.

***

مفسّر بزرگ مرحوم طبرسى در تفسير سوّمين آيه مورد بحث مى گويد: انّا للَّهِ (ما از آن خدا هستيم) اقرار به عبوديّت است كه ما همگى بندگان و مملوك او هستيم، وَ انّا الَيْهِ راجِعُونَ (و ما به سوى او باز مى گرديم) اقرار به رستاخيز و معاد است، سپس به كلام معروف مولى اميرمؤمنان على عليه السلام اشاره

ص: 207

مى كند كه در تفسير اين آيه فرمود: انَّ قَوْلَنا «انّا للَّهِ» اقْرارٌ عَلَى انْفُسِنا بِالْمُلْكِ وَ قَوْلُنا «وَ انّا الَيْهِ راجِعُونَ» اقْرارٌ عَلَى انْفُسِنا بِالْهُلْكِ: «اينكه ما مى گوييم» «إنّا للَّهِ» اعتراف به اين حقيقت كه ما از اين جهان خواهيم رفت (و جايگاه ما جاى ديگر است).(1)

قابل توجه اينكه قرآن مجيد اين جمله را به عنوان يكى از گفتارهاى شايسته صابران هنگامى كه با مصائب روبرو مى شوند بيان كرده، گفتارى كه تسلّى بخش انسان در مصائب و بيدار كننده دل و جان او در حوادث سخت، و طرد كننده افكار شيطانى از حوزه روح انسان در اين لحظات حسّاس است.

چرا كه از يكسو، اعتراف مى كند خودش و هرچه دارد ملك خداست، او نعمت مى دهد و او باز مى ستاند، و به گفته بعضى از مفسّران از آنجا كه شخص كريم هرگز آنچه را بخشيده باز پس نمى گيرد، گرفتن او به عنوان ذخيره براى جاى بهتر است، و اين خود مايه تسلّى خاطر مصيبت زده است.

و از سوى ديگر وقتى اعتراف مى كند كه ما به سوى او باز مى گرديم تسلّى خاطر ديگرى به او مى بخشد، زيرا به جايى مى رود كه مركز فيض او و لطف و رحمت او و سراى جاويدان و محل لقاى او است.

لذا بعضى گفته اند: اين جمله يكى از مواهب عظيمى است كه خداوند در اختيار اين امّت گذارده تا به هنگام بروز مصائب به خوبى از آن الهام گيرند، و چقدر تفاوت بين اين آيه و سخنى است كه يعقوب پيغمبر بزرگ خدا به هنگام از دست دادن يوسف بيان كرد: وَ قالَ يا اسَفا عَلى يُوْسُفَ: «و گفت وااسفا بر يوسف» (يوسف- 84) آرى در آن روز هنوز اين جمله كه به عنوان كلمه استرجاع است نازل نگشته بود.

به هر حال اين جمله عصاره اى است از توحيد كامل و ايمان به معاد، و تكيه بر ذات پاك خداوند در همه حال و در هر زمان.(2)

***

در چهارمين آيه، همين حقيقت در لباس تازه اى جلوه كرده است، بعد از آنكه به حوادث عجيبى كه در جهان در آستانه قيامت و رستاخيز رخ مى دهد در آيات پيشين اشاره كرده، مى فرمايد: «آن روز قرارگاه نهايى تنها به سوى پروردگار توست» (الى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ)

ص: 208

اشاره به اينكه اين جهان قرارگاه بشر نيست، و تمام نشانه هاى موجود در آن گواهى مى دهد كه دار فناء و نيستى و دگرگونى ها و فرسودگى و زوال است، با اين حال مسلّماً نمى تواند مقصد نهايى در حركت تكاملى انسان باشد، پس قرارگاه جاى ديگر است.

جمعى از مفسّران در آيه تقديرى گرفته اند و گفته اند: منظور «الى حُكْمِ رَبِّكَ» مى باشد، يعنى قرارگاه در آنجا حكم پروردگار است كه حق و عدالت به وسيله آن پياده مى شود يا حكم پروردگار است كه گروهى را به قرارگاه بهشت و گروهى را به قرارگاه دوزخ مى فرستد.

ولى با توجه به اينكه تقدير برخلاف قاعده است، و در اينجا ضرورتى براى تقدير به نظر نمى رسد دليلى بر اين گونه تفسيرها نمى بينيم.

***

و سرانجام در پنجمين و آخرين آيه آنچه در آيه پيشين آمده بود در تعبير تازه اى مطرح شده است، بعد از آنكه اشاره به حالات محتضر و لحظه جان دادن و درهم پيچيده شدن طومار زندگى انسان مى كند، مى فرمايد: «در آن روز مسير همه به سوى پروردگارت خواهد بود» (الى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساقُ).

«مساق» مصدر ميمى به معنآى «سوق» (راندن) مى باشد، و اين تعبير نشان مى دهد كه جهت گيرى حركت تكاملى انسان ها به سوى پروردگار است، يعنى به سوى كمال مطلق، و كمال بى نهايت.

باز در اينجا جمعى، كلمه «حكم» يا «جزاء» در تقدير گرفته اند و گفته اند منظور رانده شدن همه به سوى حكم و جزاى پروردگار است، ولى همان گونه كه در آيه قبل نيز آشاره شد ضرورتى براى اين تقديرها نيست، بلكه حركت ها به سوى خداست.

در پاره اى از آيات قرآن نيز ذات پاك خداوند به عنوان منتهاى حركت تكاملى معرّفى شده مى فرمايد: وَ انَّ الى رَبِّكَ الْمُنْتَهى (نجم- 42) و اين خود دليل ديگرى بر حقيقت فوق است.

***

ص: 209

توضيحات

ص: 210

ص: 211

اكرم صلى الله عليه و آله و سلم را مخاطب ساخته مى فرمايد: «بگو آنچه در آسمان ها و زمين است از آن كيست؟» (قُلْ لِمَنْ ما فى السَّماواتِ وَ الْارْضِ).

سپس بى آنكه در انتظار پاسخى باشد مى افزايد: خودت بگو «از آن خداست» (قُلْ للَّهِ).

يعنى آنچنان مطلب مسلّم است كه نيازى به گفتگو و بحث ندارد.

و در قسمت دوّم مى فرمايد: «خداوند، اعطاى رحمت را بر خود حتم كرده است (كه عموم بندگان را مشمول رحمت واسعه و لطف و عنايت بى پايان خود قرار دهد) (كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).

و در قسمت سوّم به سراغ مسأله معاد مى رود و مى افزايد: «به طور قطع همه شما را در روز قيامت كه شك و ترديد در آن نيست، جمع خواهد كرد». (لَيَجْمَعَنَّكُمْ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ لارَيْبَ فيهِ).

و در چهارمين قسمت، چنين نتيجه مى گيرد: «تنها كسانى كه سرمايه وجود خود را از كف داده و خسران كرده اند ايمان نمى آورند» (الَّذيْنَ خَسِرُوا انْفُسَهُمْ فَهُمْ لايُؤْمِنُونَ).

در اينكه رابطه ميان اين چهار جمله چگونه است؟ جمعى از مفسّران معتقدند كه بخش اوّل آيه ناظر به توحيد، و بخش ديگرى به معاد- يا نبوت و معاد- مى باشد، و اصول اساسى دين در آن منعكس است.(1)

ولى مرحوم علّامه طباطبايى معتقد است تمام آيه ناظر به مسأله معاد است و اين تفسير صحيح تر به نظر مى رسد و توضيح آن با بيانى از ما چنين است:

در قسمت اوّل خداوند مالكيت و حاكميت خود را بر سرتاسر عالم هستى تبيين مى كند و ضمن يك سؤال و جواب، سؤالى كه پاسخش از درون و فطرت و جان برمى خيزد و حتى مشركان نيز به آن معتقد بودند، مطلب را روشن مى سازد (اين درست به آن مى ماند كه گاه پدرى فرزندش را مؤاخذه مى كند و مى گويد آيا تمام وسائل تحصيل و ترقى تو را فراهم نكردم، و بعد بى آنكه منتظر پاسخ فرزند بنشيند خودش مى گويد: البتّه چنين كردم).

و به اين ترتيب ثابت مى شود كه چيزى در عالم هستى نمى تواند در برابر اراده و فرمان حق مانعى ايجاد كند.

سپس مى افزايد: خداوند قادر توانا، رحمت را بر خود مقرّر داشته، چگونه ممكن است مقرّر ندارد در حالى كه او منبع فيض است، و هيچ بخلى در آن منبع نيست، و اگر تا ابد افاضه فيض كند چيزى از او كم

ص: 212

نمى شود.

آيا رحمت غير از اين است كه نعمت را به كسى كه مستحق و لايق آن است بدهند، و هر موجودى را به كمال مطلوبى كه استعداد دارد برساند؟

هنگامى كه اين دو مقدّمه ثابت شد (خداوند عالم از يكسو كانون رحمت است، و از سوى ديگر هيچ مانعى بر سر راه فيض رحمت او نمى تواند ظاهر شود) در جمله سوم نتيجه مى گيرد پس همه شما را در روز رستاخيز كه ترديدى در آن نيست جمع مى كند، زيرا اگر با مرگ انسان همه چيز پايان يابد، بشر به كمال مطلوب خود نرسيده، و از استعداد حيات جاودان بازمانده و رحمت الهى از او دريغ داشته شده، و يا مانعى بر سر راه آن ظاهر گشته است ولى چون مانعى در كار نيست، و رحمت او حتمى است، رسيدن به حيات جاويدان در سرائى ديگر و وصول به جوار قرب حق براى انسان ها نيز قطعى است.

و البته گروهى از مردم اين سرمايه استعداد خود را براى حيات ابدى از دست مى دهند و گرفتار خسران و زيان مى شوند و به همين جهت به معاد، ايمان نمى آورند.

بنابراين «برهان رحمت» كه چكيده اين آيه است، و كاملًا مستدل و منطقى است، چيزى غير از برهان عدالت و برهان حكمت است. (دقت كنيد).

ضمناً پاسخ اين سئوال نيز روشن شد كه قيامت و رستاخيز تنها براى گروهى مايه رحمت است، در حالى كه براى گروه ديگرى مايه عذاب است، اين مطلب چگونه با رحمت خداوند سازگار مى باشد؟

پاسخ همان است كه در ذيل آيه تلويحاً آمده است و آن اينكه خداوند استعداد نيل به رحمت را به همه داده، و سرمايه هاى لازم را در اختيار همگان گذارده، حال اگر گروهى خودشان سرمايه ها را آتش بزنند، و بر باد دهند، با اينكه هم عقل دارند و هم تحت پوشش تعلميات وحى قرار گرفته اند مقصر خودشانند، و خودشان كرده اند كه لعنت بر خودشان باد!

همه مواهب حيات چنين است، گروهى از آن بهره مى گيرند و گروهى سوء استفاده مى كنند، و اين امر مانع فيض خدا و رحمت او نخواهد بود.

قابل توجه اينكه جمله لَيَجْمَعَنَّكُمْ ... از يكسو با «لام قسم»، از سوى ديگر با «نون تأكيد ثقيله» و از سوى سوّم با جمله «لارَيْبَ فيهِ»، تأكيد شده، و نشان مى دهد كه با توجه به رحمت پروردگار، قيامت از هر نظر حتمى است.

ص: 213

و از آنجا كه آنچه در بالا گفته شد براى توضيح اين برهان كافى به نظر مى رسد نيازى به توضيحات ديگر نمى بينيم.

ص: 214

ص: 215

2- ثُمَّ الى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ.

(انعام- 164)

3- انَّ رَبَّكَ يَقْضى بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فيهِ يَخْتَلِفُونَ.

(يونس- 93)

4- اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ.

(حج- 69)

5- انَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا وَ الَّذِيْنَ هادُوا وَ الصّابِئيْنَ وَ النَّصارى وَ الْمَجُوْسَ وَ الَّذِيْنَ اشْرَكُوا انَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ انَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ شهيدٌ.

(حج- 17)

ترجمه:

1- آنها مؤكداً سوگند ياد كردند كه خدا آنها را مى ميراند و هرگز مبعوث نمى كند آرى اين وعده قطعى خداست (كه همه مردگان را به زندگى باز مى گرداند) ولى اكثر مردم نمى دانند- هدف اين است كه آنچه را در آن اختلاف داشتند براى آنها روشن سازد.

2- سپس بازگشت شما به سوى پروردگارتان است و شما را به آنچه در آن اختلاف داشتيد خبر خواهد داد.

3- پروردگار تو در روز قيامت ميان آنها در آنچه اختلاف كردند داورى خواهد كرد.

4- خداوند ميان شما در آنچه اختلاف داشتيد داورى مى كند.

5- كسانى كه ايمان آورده اند و يهود و صابئان و نصارى و مجوس و مشركان، خداوند در ميان آنها روز قيامت داورى مى كند و حق را از باطل جدا مى سازد، خداوند بر هر چيز گواه است (و از همه چيز آگاه).

***

ص: 216

تفسير و جمع بندى

ص: 217

در سوّمين آيه مسأله داورى خداوند در اختلافات مردم در قيامت مطرح است، مى فرمايد: «پروردگار تو روز قيامت، ميان آنها در آنچه پيوسته اختلاف داشتند، داورى خواهد كرد» (انَّ رَبَّكَ يَقْصى بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فيه يَخْتَلِفُونَ).

بديهى است هنگامى كه خداوند در آن روز رسماً ميان آنها داورى كند، اختلافات برچيده خواهد شد و حقايق آشكار خواهد گشت.

اين آيه اشاره به اختلاف هاى بنى اسرائيل است، يا اختلافى كه بعد از نزول قرآن و ظهور اسلام در ميان آنها پيدا شد كه گروهى با توجه به نشانه هايى كه از اسلام و پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم داشتند آن را پذيرفتند، و گروهى به خاطر حفظ منافع شخصى از پذيرش آن سرباز زدند.

يا اشاره به اختلافاتى است كه در عصر موسى بن عمران عليه السلام بعد از نجات از چنگال فرعونيان و مشاهده اين اعجاز بزرگ، يا به هنگام رفتن موسى به كوه طور و ظهور گوساله سامرى، در ميان آنها حاصل شد.

گرچه بسيارى از مفسّران احتمال اوّل را ترجيح داده اند ولى آيات قبل از اين آيه احتمال دوّم را ترجيح مى دهد(1) جمع ميان هر سه تفسير ممكن است.

به هر حال به گفته بعضى از مفسّران معروف اين گونه اختلافات، در دار دنيا قابل زوال نيست، تنها در آخرت است كه خداوند داورى مى كند و حق را از باطل و راستگو را از كافر جدا مى سازد.(2)

***

در چهارمين آيه، تعبير به حكم آمده است و بعد از آنكه اشاره به گوشه اى از اختلافات بنى اسرائيل مى كند، مى فرمايد: پروردگار تو، روز قيامت در ميان شما در آنچه اختلاف داشتيد حكم خواهد كرد. (اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ).

در اينكه اختلاف يهود در چه بود؟ از آغاز آيه استفاده مى شود كه آنها درباره روز شنبه كه روز تعطيل آنها بود، اختلاف داشتند (اختلاف در اينكه صيد در آن روز حرام است يا حلال؟ با اينكه پيامبرشان بر

ص: 218

آنها تحريم كرده بودند، و يا اختلاف در ترجيح آن روز بر جمعه و مانند آن).

اصولًا بنى اسرائيل به گواهى تاريخشان هميشه كانونى از اختلاف و پراكندگى بودند به عكس امروز كه به خاطر حوادثى كه اصل موجوديت آنها را تهديد مى كند دست به دست هم داده و مخصوصاً بر ضد مسلمانان جهان متّحد شده اند.

***

در پنجمين و آخرين آيه، آنچه در آيات قبل آمده بوده به صورت كلى تر و تحت عنوان ديگر، مطرح شده است، اشاره به اختلافات وسيع و گسترده مؤمنان و اصناف مختلف كفّار كرده، مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده اند (مسلمانان) و يهود و صابئان (ستاره پرستان) و نصارى و مجوس و مشركان، خداوند در ميان آنها روز قيامت جدائى مى افكند (حق را از باطل جدا مى سازد)، خداوند بر هر چيز گواه است» (و از همه چيز آگاه است) (انَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا وَ الَّذِيْنَ هادُوا وَ الصّابِئِيْنَ وَ النَّصارَى وَ الْمَجُوْسَ وَ الَّذِيْنَ اشْرَكُوا انَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ انَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَى ءٍ شَهيدٌ).

قابل توجه اينكه يكى از نام هاى معروف قيامت «يَوْمُ الْفَصْلِ» است، قرآن مى گويد: إنَّ يَوْمَ الفَصْلِ كانَ مِيْقاتاً: «يوم الفصل وعده گاه (همگان) است» (نبأ- 17)، در آيات متعدد ديگرى از قرآن نيز همين تعبير درباره روز قيامت آمده است.

«فصل» در اصل به معناى جدايى دو چيز از يكديگر است و رزو قيامت از اين جهت يوم الفصل ناميده شده كه حق از باطل در آن روز جدا مى گردد، و هرگونه اختلاف به وسيله داورى خداوند بر چيده مى شود و صفوف نيكان و پاكان از بدان و آلودگان جدا مى گردد، به گفته مرحوم طبرسى» در «مجمع البيان» صورت اهل حق سفيد و نورانى و چهره اهل باطل سياه و ظلمانى خواهد بود.(1)

آيا با چنين نشانه هاى روشنى بازهم جايى براى اختلاف و نزاع در مسأله حق و باطل باقى مى ماند.

در اين آيه به شش گروه از پيروان اديان معروف كه در عصر نزول قرآن وجود داشته و در واقع مذاهب عمده را تشكيل مى داده اند اشاره شده است مى فرمايد: مؤمنان (مسلمين) يهود، صابئين (پيروان يحيى كه بر اثر انحرافاتى بعضى آنها را ستاره پرستان ناميده اند) نصارى (مسيحيان) و مجوس (زرتشتيان) و

ص: 219

مشركان و بت پرستان، سپس مى فرمايد خداوند در قيامت ميان آنها جدايى خواهد افكند و اهل حق را به روشنى از اهل باطل جدا مى سازد.

اگر امروز براى جدا ساختن اهل حق از اهل باطل نياز به دليل و منطق و استدلال است آن روز مطلقاً نيازى به اين امور نيست، بلكه به مصداق آنجا كه عيان است چه حاجت به بيان است حتى احتياج به توضيح ندارد، و رنگ رخساره ها خبر از سرّ درون ها مى دهد!

***

توضيحات:

در آيات پنجگانه بالا با ذكر پنج عنوان مختلف: «انْباءْ» «تَبْيِيْن»- «حُكْم»- «قَضاءَ» و «فَصْل»، اين حقيقت به روشن ترين وجهى بيان شده است كه روز قيامت روز پايان گرفتن اختلافات، روز روشن شدن حقائق، جدايى حق از باطل، و روز حكم و داورى نهايى است.

چگونه چنين نباشد در حالى كه قيامت يوم البروز و يوم الظهور است وَ بَرزُوا للَّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ (ابراهيم- 48) روز برطرف شدن حجاب ها و كشف غطاء است.

فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ. (ق- 22)

در واقع طبيعت عالم دنيا كه يك عالم ظلمانى يا نيمه ظلمانى است اجازه نمى دهد كه حقائق به طور كامل آشكار و آفتابى گردد، و درست به شب مى ماند كه انسان هر قدر تلاش و كوشش كند كه با چراغ به حقائق دسترسى پيدا نمايد باز چهره قسمتى از حقائق نمايان نمى گردد، اما قيامت همانند موقع طلوع آفتاب است، كه با درخشش آن همه چيز آفتابى و بر ملا مى شود.

به هنگام شب گروهى ممكن است راه را پيدا كنند ولى گروه ديگرى در بيراهه بمانند و نيز ممكن است كسانى كه حق را يافته اند هر كدام توصيف محدودى از آن بنمايند، مانند مثال معروفى كه مى گويد گروهى در تاريكى شب براى شناسايى فيل به سراغ آن رفتند، هريك عضوى از آن را لمس كردند و بعد كه بيرون آمدند توصيف هاى منتناقضى از آن داشتند، آن كس كه دستش به پاى فيل رسيده بود مى گفت فيل همچون يك ستون است! و ديگرى كه دستش به خرطوم رسيده بود آن را به لوله بزرگى تشبيه مى كرد، و سوّمى كه سينه فيل را لمس كرده بود آن را همانند سقفى مى دانست، ولى هنگامى كه فيل در روشنايى قرار

ص: 220

گرفت اختلافات به كلى برطرف شد، و همه فهميدند توصيف هاى آنها محدود بوده است!

و همان گونه كه قبلًا اشاره شد انسان اين آمادگى را دارد كه از امواج اختلاف درآيد و در عالم يقين و وحدت گام بگذارد، و خداوندى كه او را براى تكامل آفريده است مسلماً از اين فيض محروم نخواهد كرد.

اختلاف يكى از موانع راه تكامل است، اختلاف مزاحم آرامش است، و اختلاف گاه سبب سرايت شك به ريشه اعتقادات انسان است، بنابراين بايد در انتظار روزى بود كه اين موجودات مزاحم برچيده شوند.

البته انبياء و اوصياء به كمك كتب آسمانى حقايق را تا آنجا كه طبيعت زندگى دنيا اجازه مى داد روشن ساختند، ولى آنها همچون چراغ هايى بودند فرا راه انسان در شب ظلمانى دنيا، لذا چيزى نمى گذشت كه باز اختلاف جاى وحدت را مى گرفت، چنان كه قرآن مى گويد: وَ ما انْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ الا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذى اخْتَلَفُوا فيهِ: «ما قرآن را نازل نكرديم مگر براى اينكه تبيين كنى براى آنها آنچه را آنها در آن اختلاف داشتند» (نحل- 64).

و در جاى ديگر مى گويد: فَمَا اختَلَفُوا الّا مِنْ بَعْدِ ماجائَهُمُ الْعِلْمُ: آنها اختلاف نكردند مگر بعد از آن كه علم و آگاهى به سراغشان آمد (جاثيه- 17).

اين نشان مى دهد كه با تمام تلاش و كوشش انبياء و برطرف شدن نسبى اختلافات بازهم اختلاف به طور كامل برطرف نشد.

اصولًا هوا و هوس ها، حب و بغض ها كه در اين دنيا بر بسيارى از مردم حاكم است خود بزرگترين حجاب است، و تا آنها كنار نروند گامى به سوى وحدت برداشته نخواهد شد.

اما در قيامت همه اين حجاب ها مى سوزد و نابود مى شود، لذا حقايق بدون حجاب آشكار مى گردد.

ص: 221

ص: 222

3- النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَوْمَ تَقُوْمُ السّاعَةُ ادْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اشَدَّ الْعَذابِ.

(مؤن- 46)

4- قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذى وَ كِّلَ بِكُمْ ثُمْ الى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ.

(سجده- 11)

5- اللَّه يَتَوفَى الْانْفُسَ حَينَ مَوْتِها وَ الَّتى لَمْ تَمُتْ فى مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتى قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْاخْرى الى اجَلٍ مُسمَّىً انَّ فى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.

(زمر- 42)(1)

ترجمه:

1- (اى پيامبر) هرگز گمان مبر آنها كه در راه خدا كشته شده اند مردگانند، بلكه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.

2- و به آنها كه در راه خدا كشته مى شوند مرده مگوييد، بلكه آنها زندگانند ولى شما نمى فهميد.

3- عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند و روزى كه قيامت بر پا مى شود دستور مى دهد آل فرعون را در سخت ترين عذاب ها وارد كنيد.

4- بگو فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده (روح) شما را مى گيرد سپس به سوى پروردگارتان باز مى گرديد.

5- خداوند ارواح را به هنگام «مرگ» قبض مى كند و ارواحى را كه نمرده اند نيز به هنگام «خواب» مى گيرد، سپس ارواح كسانى را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه مى دارد، و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى گرداند تا سرآمد معينى، در اين امر نشانه هاى روشنى است براى كسانى كه تفكر مى كنند.

ص: 223

***

تفسير و جمع بندى

ص: 224

به هر حال لحن اين آيه و آيات بعد از آن همگى حكايت از بقاى ارواح آنها، و بهره گيرى از ارزاق معنوى در جوار رحمت الهى، و شاد بودن به نعمت و فضل او، دارد و خط بطلان بر توجيهات و تفسيرهاى انحرافى مى كشد.

***

باز هم شهيدان راه خدا

همين معنا در دوّمين آيه مورد بحث به شكل ديگرى آمده است، با اين تفاوت كه شأن نزول آيه قبل شهداى احد بود، و شأن نزول اين آيه شهداى ميدان بدر است، ولى محتواى آيه در هر دو جا عموميت دارد.

و نيز با اين تفاوت كه روى سخن در آيه قبل به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بود و در اينجا به همه مسلمانان است، مى فرمايد: «به كسانى كه در راه خدا كشته مى شوند مرده نگوييد، بلكه آنها زنندگانند ولى شما نمى فهميد»! (وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فى سَبيْلِ اللَّهِ امْواتٌ بَلْ احْياءٌ وَلكِنْ لا تَشْعُرُونَ).

درست است كه آيه اوّل به ضميمه آياتى كه بعد از آن است تأكيدهاى بيشترى روى مسأله حيات روحانى شهيدان دارد، ولى آيه دوّم نيز كاملًا گوياست، به خصوص اينكه مى گويد: «آنها زنده اند و شما نمى فهميد!»

باز در اينجا به گفته بعضى از كوته فكران برخورد مى كنيم كه براى حيات شهيدان به توجيهات مجازى و انحرافى دست زده اند، و حيات را به معناى هدايت يا زنده ماندن نام و مكتب آنها، تفسير كرده اند، در حالى كه هيچ گونه شاهدى بر گفتار خود ندارند.

اين گروه گويا در تعبيرات اين دو آيه به هيچ وجه دقت نكرده اند كه براى شهيدان علاوه بر حيات، رزق و روزى، شادى و بشارت، بهره گيرى از انواع نعمت هاى الهى، و عدم ترس و غم ذكر مى كند، و مخصوصاً با صراحت مى گويد: شما حيات آنها را درك نمى كنيد!

اگر مقصود بيان نام و مكتب يا حيات در قيامت بوده باشد هيچ يك از اين تعبيرات صحيح به نظر نمى رسد.

و به اين ترتيب قرآن پايه بحث بقاى روح را در اينجا نهاده و آن را از شهيدان آغاز كرده است.

***

ص: 225

ص: 226

نشاط يا شكنجه و عذاب اوست).(1)

اين حديث نشان مى دهد كه پاداش و كيفر برزخى منحصر به شهيدان يا آل فرعون نيست و ديگران را نيز شامل مى شود.

***

ص: 227

جسم شما نيز در كنار روح محشور مى شود). اين تعبير چنان كه گفتيم در آيات متعددى از قرآن، تكرار و تأكيد شده است.

پيام آيات اين است كه هرگز به مرگ از دريچه چشم دنياپرستان مادى نگاه نكنيد كه آن را به معناى نابودى انسان و نقطه پايان زندگى او مى شمرند، و فرياد «انْ هِىَ الا حَياتُنا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا» سر مى دهند، بلكه مرگ انتقال از «حيات ادنى» و زندگى پست تر، به «حيات اعلى» و زندگى بالاتر است، آن هم توسّط فرشتگان الهى كه وسيله اين نقل و انتقالند.

در بعضى از موارد، اين «توفّى» (دريافت) را به خدا نسبت مى دهد: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْانْفُسَ حينَ مَوْتِها: «خداوند جان ها (ارواح) را به هنگام مرگ مى گيرد و دريافت مى كند» (زمر- 42)

و در جاى ديگر مى خوانيم: وَلكِنْ اعْبُدُ اللَّهَ الَّذى يَتَوفّاكُمْ: «ولى من خدايى را پرستش مى كنم كه (روح) شما را به هنگام مرگ مى گيرد» (يونس- 104)

البتّه هرگز تضادّى بين اين سه تعبير كه در قرآن مجيد آمده (خدا جان شما را مى گيرد، فرشته مرگ مى گيرد، ملائكه و فرشتگان مى گيرند) وجود ندارد، چرا كه همه فرمانبر خدا هستند، پس فاعل اصلى اوست، و فرشتگان قبض ارواح نيز رئيسى دارند كه ملك الموت ناميده مى شود، و فرشتگان ديگر قبض ارواح مأموران اويند.

***

در پنجمين و آخرين آيه همين معنا با اضافاتى به چشم مى خورد كه وضع انسان را به هنگام خواب، با هنگام مرگ، مقايسه مى كند، و تعبير «توفّى» را در هر دو به كار مى برد، مى فرمايد: «خداوند جان ها (ارواح) را به هنگام مرگ قبض مى كند، و جان هايى را كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد» (اللَّهُ يَتَوفَّى الْانْفُسَ حِيْنَ مَوْتِها وَ الَّتى لَمْ تَمُتْ فى مَنامِها).

«سپس آن را كه فرمان مرگ درباره آنها صادر شده نگه مى دارد، و ديگرى را (كه مشمول فرمان مرگ نيست) باز مى گرداند، تا سرآمد معيّنى» (فَيُمْسِكُ الَّتى قَضَى عَلَيْها الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الاخْرَى الى اجَلٍ مُسَمّىً).

«در اين مسأله آيات و نشانه هاى روشنى است براى آنها كه تفكّر مى كنند (انَّ فى ذلِكَ لآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ).

«انْفُس» جمع «نَفْس» به معنا جان است، و جان در اينجا همان روح انسانى است، از آيه فوق استفاده مى شود كه در هر دو حال روح از انسان گرفته مى شود، در حال مرگ و در حال خواب، با اين تفاوت كه در

ص: 228

حال خواب توفى كامل نيست و بار ديگر به بدن فرستاده مى شود، ولى در حال مرگ بازگشتى وجود ندارد (البته گروهى هستند كه از حال خواب به حال مرگ منتقل مى شوند و هرگز بيدار نمى شوند كه در آيه فوق به آنها نيز اشاره شده است).

يا به تعبيرى كه در بعضى از كلمات مفسّرين آمده است: «روح داراى سه حالت است، گاه شعاع آن بر ظاهر و باطن بدن مى افتد، و گاه فقط بر ظاهر آن مى تابد، و گاه پرتو آن به طور كلّى از ظاهر و باطن جمع مى شود.

اوّلى حال بيدارى است، دوّمى حال خواب، و سوّمى حال مرگ است»(1)

براى توضيح بشتر بايد به اين حقيقت توجه داشت كه حيات انسان بر سه گونه است:

«حيات نباتى» كه بر اساس آن سلول هاى بدن داراى تغذيه و رشد و نمو و توليد مثل اند (مانند همه گياهان).

«حيات حيوانى» كه شامل حسّ و حركت نيز مى شود، اعم از حركات غير اختيارى، مانند ضربان قلب و نبض، يا حركات اختيارى، مانند راه رفتن يك حيوان و تكان دادن دست و پا.

و «حيات انسانى» كه مربوط به ادراكات عاليه انسان، و تصميم و اراده و تحليل مسائل مختلف، و ابداع و ابتكار و احساس تعهّد و مسئوليت است.

مسلم است در حال خواب، نوع اوّل و دوّم از انسان گرفته نمى شود، تنها نوع سوّم است كه آن را از دست مى دهد.

ضمناً از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه خواب «شكل ضعيفى از مرگ» است، يا به تعبير ديگر، مرگ «نمونه كاملى از خواب» مى باشد، و نيز استفاده مى شود كه انسان تركيبى است از جسم و روح، جسم از جهان مادّه است و روح گوهرى است ماوراى جهان مادّه عنصرى.

و نيز معمّاى خواب و رؤيا و حقايق تازه اى را كه انسان در اين حال درك مى كند تا حدى حلّ مى شود، زيرا در موقع خواب، روح انسانى جدا مى گردد و به فعاليت آزادانه ترى مى پردازد، و به همين دليل از عوالمى تازه آگاه مى شود.

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام چنين مى خوانيم: انَّ الرُّوْحَ يَخْرُجُ عِنْدَ النَّومِ، وَ يَبْقَى شُعاعُهُ فى

ص: 229

الْجَسَدٍ، فَلذِلِكَ يَرَى الرُّؤْيا، فَاذا انْتَبَهَ عادَ رُوْحُهُ الَى جَسَدِهِ بِاسْرَعَ مِنْ لَحْظَةٍ!: «روح به هنگام خواب از بدن خارج مى شود و پرتو و شعاع آن در بدن مى ماند، لذا انسان خواب مى بيند، و هنگامى كه بيدار شد، روح سريع تر از يك لحظه به جسد باز مى گردد».(1)

به هر حال اين آيات هيچ گونه تفسيرى جز مسأله بقاء روح ندارد، چرا كه دريافت چيزى آن هم به صورت كامل به هنگام مرگ، مصداق جسمانى ندارد، حيات گياهى و حيوانى كه با مرگ نابود مى شود نمى تواند مصداقى براى عنوان «توفّى» باشد، بنابراين نتيجه مى گيريم كه منظور دريافت روح انسانى است كه عامل حيات انسانى مى باشد.

***

ص: 230

نمى كند (زيرا بخش مهمى از معاد مربوط به جنبه جسمانيّت معاد است)، ولى حدّاقل نيمى از اين راه را براى ما هموار مى سازد، وصولت منكران را درهم مى شكند.

***

ص: 231

البتّه اين مسأله در لابلاى بحث استقلال روح روشن خواهد شد.

اكنون به اصل سخن باز مى گرديم.

در اين كه انسان با سنگ و چوب بى روح فرق دارد شكى نيست، زيرا ما به خوبى احساس مى كنيم كه با موجودات بى جان و حتّى با گياهان تفاوت داريم، ما مى فهميم، تصور مى كنيم، تصميم مى گيريم، اراده داريم، عشق مى ورزيم متنفر مى شويم، و ...

ولى گياهان و سنگ ها هيچ يك از اين احساسات را ندارند، بنابراين ميان ما و آنها يك تفاوت اصولى وجود دارد، و آن چيزى است كه روح انسانى مى ناميم.

نه مادى ها و نه هيچ دسته اى ديگر هرگز منكر اصل وجود «روح» و «روان» نيستند و به همين دليل همه آنها روانشناسى (پسيكولوژى) و روانكاوى (پسيكاناليزم) را به عنوان يك علم مثبت مى شناسند، اين دو علم گرچه تقريباً از جهاتى مراحل طفوليت خود را طى مى كنند، ولى به هر حال از علومى هستند كه در دانشگاه هاى بزرگ دنيا وسيله استادان و دانش پژوهان تعقيب مى شود، و همان گونه كه خواهيم ديد «روان» و «روح» دو حقيقت جداى از هم نيستند بلكه مراحل مختلف يك واقعيتند.

آنجا كه سخن از ارتباط روح با جسم است تأثير متقابل اين دو در يكديگر بيان مى شود نام «روان» بر آن مى گذاريم و آنجا كه پديده هاى روحى قطع نظر از جسم مورد بحث قرار مى گيرند نام روح را به كار مى بريم.

خلاصه اينكه هيچ كس انكار نمى كند كه حقيقتى به نام روح و روان در ما وجود دارد.

اكنون بايد ديد جنگ دامنه دار ميان «ماترياليست ها» از يكسو و «فلاسفه متافيزيك و روحيون» از سوى ديگر در كجاست؟

پاسخ اين است كه: دانشمندان الهى و فلاسفه روحيون معتقدند غير از موادى كه جسم انسان را تشكيل مى دهد، حقيقت و گوهر ديگرى در او نهفته است كه از جنس ماده نيست اما بدن آدمى تحت تأثير مستقيم آن قرار دارد.

به عبارت ديگر، روح يك حقيقت ماوراى طبيعى است كه ساختمان و فعاليت آن از ساختمان و فعاليت جهان ماده جداست، درست است كه دائماً با جهان ماده ارتباط دارند. ولى ماده و يا خاصيت ماده نيست!

ص: 232

در صف مقابل، فلاسفه مادى قرار دارند: آنها مى گويند: ما موجودى مستقل از ماده بنام «روح» يا نام ديگر سراغ نداريم، هرچه هست همين ماده جسمانى و يا آثار فيزيكى و شيميائى آن است.

ما دستگاهى به نام «مغز و اعصاب» داريم كه بخش مهمى از اعمال حياتى ما را انجام مى دهند، و مانند ساير دستگاه هاى بدن مادى هستند و تحت قوانين ماده فعاليت مى كنند.

فى المثل ما غده هايى در زير زبان داريم بنام «غده هاى بزاق» كه هم فعاليت فيزيكى دارند و هم شيميائى، هنگامى كه غذا وارد دهان مى شود، اين چاه هاى آرتزين! بطور خودكار و كاملًا اتوماتيك شروع به كار مى كنند، و چنان حسابگرند كه درست به همان اندازه كه آب براى جويدن و نرم كردن غذا لازم است روى آن مى پاشند؟ غذاهاى آبدار، كم آب، خشك، هركدام به اندازه نياز خود، سهميه اى از آب دهان دريافت مى دارند!

مواد اسيدى خصوصاً هنگامى كه زياد غليظ باشند، فعاليت اين غده ها را افزايش مى دهند، تا سهم بيشترى از آب دريافت دارند، و به اندازه كافى رقيق شوند و به ديوارهاى معده زيانى نرسانند!

و هنگامى كه غذا را فرو برديم فعاليت اين چاه ها خاموش مى گردد، خلاصه، نظام عجيبى بر اين چشمه ها جوشان حكومت مى كند كه اگر يك ساعت تعادل و حساب آنها بهم بخورد، يا دائماً آب از «لب و لوچه» ما سرازير است و يا باندازه اى زبان و گلوى ما خشك مى شود كه لقمه در گلوى ما گير مى كند!

اين كار «فيزيكى» بزاق است، ولى مى دانيم كار مهم تر بزاق كار شيميائى آن است، مواد مختلفى با آن آميخته است كه با غذا تركيب مى شوند و زحمت معده را كم مى كنند.

ماترياليست ها مى گويند: سلسله اعصاب و مغز ما شبيه غده هاى بزاقى و مانند آن داراى فعاليت هاى فيزيكى و شيميائى است (كه به طور مجموع «فيزيكو شيميائى» به آن گفته مى شود) و همين فعاليت هاى «فيزيكو شيميائى» است كه ما نام آن را «پديده هاى روحى» و يا «روح» مى گذاريم.

آنها مى گويند: هنگامى كه مشغول فكر كردن هستيم يك سلسله امواج الكتريكى مخصوص از مغز ما برمى خيزد، اين امواج را امروز با دستگاه هايى مى گيرند و روى كاغذ ثبت مى كنند، مخصوصاً در بيمارستان هاى روانى با مطالعه روى اين امواج، راه هايى براى شناخت و درمان بيماران روانى پيدا مى كنند، اين فعاليت فيزيكى مغر ماست.

ص: 233

علاوه بر اين، سلول هاى مغز به هنگام فكر كردن، يا ساير فعاليت هاى روانى داراى يك رشته فعل و انفعالات شيميائى هستند.

بنابراين روح و پديده هاى روحى چيزى خواص فيزيكى و فعل و انفعالات شيميايى سلول هاى مغزى و عصبى ما نمى باشد.

آنها از اين بحث چنين نتيجه مى گيرند:

1- همان طور كه فعاليت غده هاى بزاقى و اثرات مختلف آن قبل از بدن نبوده و بعد از آن نيز نخواهد بود، فعاليت هاى روحى ما نيز با پيدايش مغز و دستگاه اعصاب، موجود مى شوند، و با مردن آن مى ميرند!

2- روح از خواص جسم است، پس مادى است و جنبه ماوراى طبيعى ندارد.

3- روح مشمول تمام قوانينى است كه بر جسم حكومت مى كند.

4- روح بدون بدن وجود مستقلى ندارد و نمى تواند داشته باشد.

***

ص: 234

در جرائد خوانديم كه يك جوان تحصيل كرده بر اثر يك ضربه مغزى در يك جادثه تمام حوادث گذشته زندگى خود را فراموش كرد، حتى مادر و خواهر خود را نمى شناخت! هنگامى كه او را به خانه اى كه در آن متولد و بزرگ شده بود بردند كاملًا براى او ناآشنا بود!!

اينها و نظاير آن نشان مى دهد كه رابطه نزديكى در ميان «فعاليت سلول هاى مغزى» و «پديده هاى روحى» وجود دارد.

2- «هنگام فكر كردن تغييرات مادى در سطح مغز بيشتر مى شود، مغز بيشتر غذا مى گيرد، و بيشتر مواد فسفرى پس مى دهد، موقع خواب كه مغز كار تفكر را انجام نمى دهد كمتر غذا مى گيرد، اين خود دليل بر مادى بودن آثار فكرى است».(1)

3- مشاهدات نشان مى دهد كه وزن مغز متفكران عموماً بيش از حد متوسط است (حد متوسط مغز مردان در حدود 1400 گرم و حد متوسط مغز زنان مقدارى از آن كمتر است)، اين نشانه، ديگرى بر مادى بودن روح است.

4- اگر نيروى تفكر و تظاهرات روحى دليل بر وجود روح مستقل باشد بايد اين معنا را در حيوانات نيز بپذيريم، زيرا آنها هم در حد خود ادراكاتى دارند!

خلاصه آنها مى گويند ما احساس مى كنيم كه روح ما موجود مستقلى نيست، و پيشرفت هاى علوم مربوط به انسان شناسى نيز اين واقعيت را تأييد مى كند.

از مجموع اين استدلالات چنين نتيجه مى گيرند كه پيشرفت و توسعه فيزيولژى انسانى و حيوانى روز به روز اين حقيقت را واضح تر مى سازد كه ميان پديده هاى روحى و سلول هاى مغزى رابطه نزديكى وجود دارد.

***

ص: 235

براى اين كه بدانيم چگونه آنها ابزار را با كننده كار اشتباه كرده اند، اجازه دهيد يك مثال بياوريم (دقت كنيد).

از زمان «گاليله» باين طرف تحولى در مطالعه وضع آسمان ها پيدا شد. گاليله ايتاليائى به كمك يك عينك ساز، موفق به ساختن دوربين كوچولوئى شد ولى البتّه گاليله بسيار خوشحال بود و شب هنگام كه به كمك آن به مطالعه ستارگان آسمان پرداخت، صحنه شگفت انگيزى در برابر چشم او آشكار گرديد كه تا آن روز هيچ انسان ديگرى نديده بود، او فهميد كشف مهمى كرده است و از آن روز به بعد كليه مطالعه اسرار جهان بالا به دست انسان افتاد!

تا آن روز انسان شبيه پروانه اى بود كه فقط چند شاخه اطراف خود را مى ديد، اما هنگامى كه دوربين را به چشم گرفت، مقدار قابل ملاحظه اى از درختان اطراف خود را در اين جنگل بزرگ آفرينش نيز مشاهده كرد.

اين مسأله به تكامل خود ادامه داد تا اينكه دوربين هاى بزرگ نجومى ساخته شد كه قطر عدسى آنها چندين متر بود. آنها را بر فراز كوه هاى بلند كه در منطقه مناسبى از نظر صافى هوا قرار داشت نصب كردند، اين دوربين ها كه مجموع دستگاه آنها گاهى به اندازه يك عمارت چند طبقه مى شد عوالمى از جهان بالا را به انسان نشان داد كه چشم عادى حتّى يكهزارم آن را نديده بود.

حال فكر كنيد اگر روزى تكنولوژى بشر اجازه ساختمان دوربين هايى به قطر يكصد متر با تجهيزاتى به اندازه يك شهر دهد، چه عوالمى بر ما كشف خواهد شد؟! اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه اگر اين دوربين ها را از ما بگيرند به طور قطع بخشى يا بخش هايى از معلومات و مشاهدات ما درباره آسمان ها تعطيل خواهد شد، ولى آيا بيننده اصلى، ما هستيم يا دوربين است؟!

آيا دوربين و تلسكوپ ابزار كار ماست كه بوسيله آن مى بينيم و يا فاعل كار و بيننده واقعى است؟!

در مورد مغز نيز هيچ كس انكار نمى كند كه بدون سلول هاى مغزى انجام تفكر و مانند آن ممكن نيست، ولى آيا مغز ابزار كار روح است؟ يا خود روح است؟!

كوتاه سخن اينكه: تمام دلائلى كه مادى ها در اينجا آورده اند، فقط ثابت مى كند كه ميان سلول هاى مغزى و ادراكات ما، ارتباط وجود دارد. ولى هيچكدام از آنها اثبات نمى كند كه مغز انجام دهنده ادراكات است نه ابزار ادراك (دقت كنيد).

ص: 236

و از اينجا روشن مى شود اگر جسم مرده چيزى نمى فهمد، به خاطر اين است كه ارتباط روح آنها با بدن از بين رفته، نه اينكه روح، فانى شده است، درست همانند كشتى يا هواپيمائى كه دستگاه بى سيم آن همه از كار افتاده است، كشتى و راهنمايان و ناخدايان كشتى وجود دارند اما ساحل نشينان نمى توانند با آنها رابطه اى برقرار سازند، زيرا وسيله ارتباطى از ميان رفته است.

***

ص: 237

ديگر اينكه آيا ما از وجود جهان بيرون آگاه هستيم يا نه؟

قطعاً پاسخ اين سئوال نيز مثبت است، زيرا ما آگاهى زيادى از جهان بيرون خود داريم، و از موجوداتى كه در اطراف ما، يا نقاط دوردست است، اطلاعات فراوانى در اختيار ما هست.

اكنون اين سؤال پيش مى آيد آيا جهان خارج به درون وجود ما مى آيد؟ مسلماً نه، بلكه نقشه آن پيش ماست كه با استفاده از خاصيت «واقع نمائى» به جهان بيرون وجود خود راه مى يابيم.

اين واقع نمائى نمى تواند تنها خواص فيزيكوشيميائى مغز باشد، درست است كه اين خواص زائيده تأثرات ما از جهان بيرون، و به اصطلاح معلول آنها است، ولى درست همانند تأثيرى است كه غذا روى معده ما مى گذارد، آيا تأثير غذا روى معده و فعل و انفعال فيزيكى و شيميائى آن سبب مى شود كه معده از غذاها آگاهى داشته باشد؟ پس چطور مغز ما مى تواند از دنياى بيرون خود با خبر گردد؟!

به تعبير ديگر: براى آگاهى از موجودات خارجى و عينى يك نوع احاطه بر آنها لازم است، و اين احاطه كار سلول هاى مغزى نيست، سلول هاى مغزى تنها از خارج متأثر مى شوند، و اين تأثر، همانند تأثّر ساير دستگاه هاى بدن، از وضع خارج است، اين موضوع را ما به خوبى درك مى كنيم.

اگر تأثر از خارج دليلى بر آگاهى ما از خارج باشد لازم است با معده و زبان خود نيز بفهميم در حالى كه چنين نيست، خلاصه وضع استثنائى ادراكات ما دليل بر آن است كه حقيقت ديگرى در آن نهفته است، كه نظامش با نظام قوانين فيزيكى و شيميائى كاملًا تفاوت دارد، يعنى بايد قبول كنيم كه گوهر ديگرى كه ما نامش را روح مى گذاريم در ما وجود دارد كه سبب درك حقايق مى شود (دقت كنيد).

***

ص: 238

بهر حال، آگاهى ما از خود از روشن ترين معلومات ماست، و احتياج به استدلال ندارد، و استدلال معروفى كه دكارت فيلسوف معروف فرانسوى براى وجودش كرده كه: «من فكر مى كنم پس هستم» استدلال زايد و نادرستى به نظر مى رسد، زيرا پيش از آنكه اثبات وجود خود كند، دوبار اعتراف به وجود خودش كرده! يك بار آنجا كه مى گويد «من» و بار ديگر كه مى گويد «مى كنم» اين از يكسو.

از سوى ديگر اين «من» از آغاز تا پايان عمر يك واحد بيشترى نيست، «من امروز» همان «من ديروز» همان «من بيست سال قبل» مى باشد. «من از كودكى تاكنون يك نفر بيشتر نبوده ام» من همان شخصى هستم كه بوده ام و تا آخر عمر نيز همين شخص خواهم بود، نه شخص ديگر، البتّه درس خوانده ام، با سواد شده ام، تكامل يافته ام، و باز هم خواهم يافت، ولى يك آدم ديگر نشده ام، و به همين دليل همه مردم از آغاز تا پايان عمر مرا يك آدم مى شناسند، يك نام دارم، يك شناسنامه دارم و ...

اكنون حساب كنيم و ببينيم اين موجود واحدى كه سراسر عمر ما را پوشانده چيست؟ آيا ذرات و سلول هاى بدن ما و يا مجموعه سلول هاى مغزى و فعل و انفعالات آن است؟ اينها كه در طول عمر ما بارها عوض مى شوند و تقريباً در هفت سال يكبار تمام سلول ها تعويض مى گردند، زيرا مى دانيم در هر شبانه روز ميليون ها سلول در بدن ما مى ميرد، و ميليون ها سلول تازه جانشين آن مى شود، همانند ساختمانى كه تدريجاً آجرهاى آن را برون آورند، و آجرهاى تازه اى جاى آن كار بگذارند، اين ساختمان بعد از مدتى بكلى عوض مى شود، اگر چه مردم سطحى متوجه نشوند، و يا همانند استخر بزرگى كه از يك طرف آهسته آهسته آب وارد آن مى شود، و از طرف ديگر خارج مى گردد، بديهى است بعد از مدتى تمام آب استخر عوض مى شود، اگر چه افراد ظاهربين توجه نداشته باشند و آن را به همان حال ثابت ببينند.

به طور كلى هر موجودى كه دريافت غذا مى كند و از سوى ديگر مصرف غذا دارد تدريجاً «نوسازى» «تعويض» خواهد شد.

بنابراين يك آدم هفتاد ساله تقريباً ده بار تمام اجزاى بدن او عوض شده است، روى اين حساب اگر همانند مادى ها انسان را همان جسم و دستگاه هاى مغزى و عصبى و خواص فيزيكو شيميائى آن بدانيم بايد اين «من» در 70 سال ده بار عوض شده باشد و همان شخص سابق نباشد در حالى كه هيچ وجدانى اين سخن را نخواهد پذيرفت.

از اينجا روشن مى شود كه غير از اجزاى مادى، يك حقيقت واحد ثابت در سراسر عمر، وجود

ص: 239

دارد كه همانند اجزاى مادى تعويض نمى شود و اساس وجود ما را همان تشكيل مى دهد و عامل وحدت شخصيت ما همان است.

ص: 240

آسمان كشيده است.

اكنون، لحظاتى چشم خود را مى بنديم و آنچه را ديده ايم در ذهن خود مجسم مى نماييم: كوه با همان عظمت، دريا با همان وسعت، و كشتى عظيم با همان بزرگى كه دارد در ذهن ما مجسم مى شوند، يعنى همانند تابلوى فوق العاده بزرگى در برابر فكر ما يا در درون روح ما وجود دارند.

حال اين سؤال پيش مى آيد كه جاى اين نقشه بزرگ كجاست؟ آيا سلول هاى فوق العاده كوچك مغزى مى توانند چنين نقشه عظيمى را در خود جاى دهند؟ مسلماً نه، بنابراين بايد داراى بخش ديگرى از وجود باشيم كه مافوق اين ماده جسمانى است و آن قدر وسيع است كه تمام اين نقشه ها را در خود جاى مى دهد.

آيا نقشه يك عمارت 500 مترى را مى توان روى يك زمين چند مترى پياده كرد؟!

مسلماً پاسخ اين سؤال منفى است، چون يك موجود بزرگتر با حفظ بزرگى خود منطبق بر موجود كوچكى نمى شود، لازمه انطباق اين است كه يا هر دو مساوى آن باشد يا نقشه كوچكتر باشد.

با اين حال چگونه مى توانيم نقشه هاى ذهنى فوق العاده بزرگى را در سلول هاى كوچك مغزى خود جاى دهيم؟

ما مى توانيم كره زمين را با همان كمربند چهل ميليون متريش در ذهن خود ترسيم كنيم، ما مى توانيم كره خورشيد را كه يك ميليون و دويست هزار مرتبه از كره زمين بزرگ است، و همچنين كهكشان هايى را كه ميليون ها بار از خورشيد ما وسيعترند، همه را در فكر خود مجسم كنيم، اين نقشه ها اگر بخواهند در سلول هاى كوچك مغزى پياده شوند طبق قانون «عدم انطباق بزرگ بر كوچك» امكان پذير نيست، پس بايد به وجودى مافوق اين جسم اعتراف كنيم كه مركز پذيرش اين نقشه هاى بزرگ مى باشد.

* سؤال

ممكن است گفته شود، نقشه هاى ذهنى ما، همانند «ميكروفيلم ها» و يا «نقشه هاى جغرافيائى» است كه در كنار آن يك عدد كسرى نوشته شده مانند 11000000 و يا

1100000000 كه مقياس كوچك شدن آن را نشان مى دهد و به ما مى فهماند كه بايد اين نقشه را به همان نسبت بزرگ كنيم تا نقشه واقعى به دست آيد، و نيز بسيار ديده ايم عكسى از كشتى غول پيكرى گرفته شده كه نمى تواند به تنهايى عظمت آن كشتى را نشان بدهد، و لذا قبل از گرفتن عكس براى نشان

ص: 241

دادن عظمت آن انسانى را در عرشه كشتى قرار مى دهند و عكس آن دو را با هم مى گيرند تا عظمت كشتى از طريق مقايسه روشن شود.

نقشه هاى ذهنى ما نيز تصويرهاى بسيار كوچكى هستند كه با مقياس هاى معينى كوچك شده اند، به هنگامى كه به همان نسبت آنها را بزرگ كنيم نقشه واقعى به دست مى آيد، و مسلماً اين نقشه ها كوچك و ميكرو فيلم ها مى تواند به نوعى در سلول هاى مغزى ما جاى گيرد (دقت كنيد).

* پاسخ:

مسأله مهم اينجاست كه ميلكروفيلم ها را معمولًا يا به وسيله پروژكتورها بزرگ مى كنند و روى پرده اى منعكس مى نمايند يا در نقشه هاى جغرافيائى عددى كه زير آن نوشته شده است به ما كمك مى كند كه نقشه را در آن عدد ضرب كنيم و نقشه بزرگ واقعى را در ذهن خود منعكس نمائيم. حال اين سئوال پيش مى آيد كه آن پرده بزرگى كه ميكروفيلم هاى ذهنى ما روى آن به صورت عظيم منعكس مى گردد كجاست.

آيا اين پرده بزرگ همان سلول هاى مغزى هستند؟ قطعاً نه. و آن نقشه جغرافيائى كوچك را كه ما در عدد بزرگ ضرب مى كنيم و تبديل به نقشه عظيمى مى نماييم، مسلماً محلى لازم دارد، آيا مى تواند سلول هاى كوچك مغزى باشد؟

به عبارت روشن تر: در مثال ميكروفيلم و نقشه جغرافيايى آنچه در خارج وجود دارد، همان فيلم ها و نقشه هاى كوچك هستند، ولى در نقشه هاى ذهنى ما اين نقشه ها درست به اندزه وجود خارجى آنها مى باشند و قطعاً محلى لازم دارند به اندازه خودشان، مى دانيم سلول هاى مغزى كوچك تر از آن است كه بتواند آنها را با آن عظمت منعكس سازد.

كوتاه سخن اينكه: ما اين نقشه هاى ذهنى را با همان بزرگى كه در خارج دارند تصور مى كنيم، و اين تصوير عظيم نمى تواند در سلول كوچكى منعكس گردد بنابراين نيازمند به محلى است و از اينجا به وجود حقيقتى وراء اين سلول ها پى مى بريم كه نامش را روح مى گذاريم.

ص: 242

شباهت ندارد، زيرا:

اولًا: موجودات «زمان» مى خواهند و جنبه تدريجى دارند.

ثانياً: با گذشت زمان فرسوده مى شوند.

ثالثاً: قابل تجزيه به اجزاء متعددى هستند.

ولى پديده هاى ذهنى داراى اين خواص و آثار نيستند، صحنه هايى كه مثلًا از زمان كودكى در ذهن ما نقش بسته با گذشت زمان نه كهنه مى شود و نه فرسوده، و همان شكل خود را حفظ كرده است، ممكن است مغز انسان فرسوده شود ولى با فرسوده شدن مغز خانه اى كه نقشه اى از بيست سال قبل در ذهن ما ثبت شده فرسوده نمى گردد و از يك نوع ثبات كه خاصيت جهان ماوراى ماده است برخوردار است.

روح ما نسبت به نقش ها و عكس ها خلاقيت عجيبى دارد و در يك آن مى توانيم بدون هيچ مقدمه اى هرگونه نقشى را در ذهن ترسيم كنيم، كرات آسمانى، كهكشان ها و يا موجودات زمينى، درياها و كوه ها و مانند آن، اين خاصيت يك موجود مادى نيست، بلكه نشانه موجودى وراء مادى است.

به علاوه ما مى دانيم مثلًا 2+/ 2/ 4 شكى نيست كه طرفين اين معادله را مى توانيم تجزيه كنيم يعنى عدد دو را تجزيه نماييم، و يا عدد چهار را، ولى اين «برابرى» را هرگز نمى توانيم تجزيه كنيم و بگوييم برابرى دو نيم دارد و هر نيمى غير از نيم ديگر است، براى يك مفهوم غيرقابل تجزيه است يا وجود دارد و يا وجود ندارد هرگز نمى توان آن را دو نيم كرد.

اين گونه مفاهيم ذهنى قابل تجزيه نيستند و به همين دليل نمى توانند مادى باشند زيرا اگر مادى بودند، قابل تجزيه بودند، و باز به همين دليل روح ما كه مركز چنين مفاهيم غير مادى است نمى تواند مادى بوده باشد بنابراين مافوق ماده است (دقت كنيد).(1)

***

ص: 243

است از زمان و مكان و اجزاء ندارد.

گروهى از فلاسفه اصرار دارند كه روح داراى تجرّد است و هيچ گونه كيفيات مادى، براى آن معنا ندارد، و بعضى از دلائل گذشته در مورد استقلال روح نيز به سوى اين هدف جهت گيرى شده است.

در حالى كه بعضى ديگر، روح را نوعى مادّه لطيف مى دانند، و به تعبير ديگر آن را «نيمه مجرّد» مى دانند، مجرّد از مادّه كثيف عنصرى.

فى المثل ما يقين داريم كه نور خواه به صورت امواج در اتِر باشد يا به صورت ذرّات و «فتون»، نوعى جسم است، ولى مسلّماً حساب آن از اجسام معمولى جداست و قوانينى كه بر اجسام معمولى حاكم است، بر آن حاكم نيست، به همين دليل از اجسام شفّاف عبور مى كند و خلاء و ملاء براى آن يكسان است.

آيا راستى روح انسان هم چيزى شبيه به اين است؟ يا به كلّى مجرّد است و ماوراى ماده اعم از مادّه لطيف و كثيف ولى از آنجا كه اثبات تجرّد روح، يا مادّه لطيف بودن در مباحث مربوط به معاد تأثير چندانى ندارد، آنچه مهم است همان استقلال روح و بقاى آن بعد از متلاشى شدن جسم مى باشد، ما از بحث بيشتر در اين زمينه خوددارى مى كنيم، و آن را به مباحث فلسفى موكول مى كنيم، همين اندازه مى گوييم: روح مستقل خواه كاملًا مجرّد باشد يا جسم لطيف، مى تواند بعد از فناى اين جسم عنصرى باقى و فعّال باشد و اين گامى است به سوى جهان پس از مرگ (دقت كنيد).

ص: 244

ص: 245

شديم، يا به صورت عظام رميم (استخوان هاى پوسيده) درآمديم، به زندگى مجدّد باز مى گرديم؟ پاسخ مى گويد، و با صراحت اين مطلب را بازگو مى كند كه خدا قادر بر اين كار است، كه همين استخوان هاى پوسيده را از نو حيات و زندگى ببخشد (آرى همين جسم مادى عنصرى را زنده مى كند) مانند:

1- وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَميِمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذى انْشأَها اوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ.

(يس- 78 و 79)

2- ايَحْسَبُ الأَنْسانُ انْ لَنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ- بَلَى قادِرينَ عَلَى انْ نُسَوِّىَ بَنَانَهُ.

(قيامت- 3 و 4)

3- ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُوْنَ- هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوْعَدُونَ.

(مؤمنون- 35 و 36)

4- وَ كانُوا يَقُولُونَ اذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً انّا لَمَبْعُوثُونَ- اوَ آبائُنا الْاوَّلُونَ- قُلْ انَّ الْاوَّلينَ وَ الْاخِرينَ- لَمَجْمُوعُونَ الى مِيْقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ.

(واقعه- 47 تا 50)

5- ذلِكَ جَزائُهُمْ بِانَّهُمْ كَفَرُوا بِآياتِنا وَ قالُواءَ اذا كُنّا عِظاماً وَ رُفاتاً انّا لَمَبْعُوثُوْنَ خَلْقاً جَديداً.

(اسراء- 98)(1)

ترجمه:

1- و براى ما مثالى زد و آفرينش خود را فراموش كرد و گفت: چه كسى اين استخوان ها را زنده مى كند در حالى كه پوسيده است بگو: همان كسى آن را زنده مى كند، كه نخستين بار آفريد، و او به هر مخلوقى آگاه است!

2- آيا انسان مى پندارد كه استخوان هاى او را جمع نخواهيم كرد- آرى قادريم كه

ص: 246

(حتى خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب كنيم.

3- آيا او به شما وعده مى دهد هنگامى كه مرديد و خاك و استخوان شديد بار ديگر (از قبرها) خارج مى شويد؟- هيهات، هيهات از اين وعده هايى كه به شما داده مى شود.

4- و مى گفتند: هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم آيا برانگيخته خواهيم شد؟ با نياكان نخستين ما؟- بگو اولين و آخرين- همگى در روز معينى جمع مى شوند.

5- اين كيفر آنهاست به خاطر اينكه به آيات ما كافر شدند و گفتند آيا هنگامى كه ما استخوان هاى پوسيده و خاك هاى پراكنده مى شويم آيا بار ديگر آفرينش تازه اى خواهيم يافت.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 247

آن (مانند خطوط سرانگشتان) را باز گردانيم و تنظيم كنيم.

صراحت اين آيه نيز در معاد جسمانى به تمام معنا قابل توجه است.

***

سوّمين آيه سخنى از زبان قوم ثمود،(1) در برابر پيامبرشان صالح، نقل مى كند كه آنها يكديگر را مخاطب ساخته، در مذمّت اين پيامبر بزرگ چنين مى گفتند: «آيا او به شما وعده مى دهد كه وقتى از دنيا رفتيد و خاك و استخوان شديد بار ديگر (از قبرها) خارج مى شويد» (و لباس حيات در تن مى پوشيد).

هيهات «چه دور است اين وعده هاى (دروغين) كه به شما داده مى شود»! (ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذْا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُوْنَ هَيْهاتَ هَيْهاتُ لِما تُوْعَدُونَ).

اين تعبيرها به وضوح مى رساند كه پيامبرشان صالح (يا هود)، به آنها وعده معاد جسمانى مى داد، و آنها با شدّت با او به مخالفت برخاستند، و سرانجام به خاطر اين تكذيب ها گرفتار عذاب دردناكى شدند و نابود گشتند (چنان كه در ذيل همين آيات در سوره حج آمده).

***

در چهارمين آيه، سخن از «اصحاب شمال» است (آنها كه نامه اعمالشان به نشانه جرمشان به دست چپ آنها داده مى شود) قرآن در مذمّت آنها، همين معنا را تكرار كرده، مى گويد: آنها بر گناهان عظيم اصرار داشتند، و در مقام انكار معاد مى گفتند: «مگر ممكن است هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم، بار ديگر باز گرديم» (وَ كانُوا يَقُولُونَ اذا مِتْناوَكُنّا تُراباً وَ عِظاماً انّا لَمَبْعُوثُونَ)

اين مذمّت شديد در واقع دفاعى است از اين حقيقت كه استخوان هاى خاك شده، بار ديگر لباس حيات در تن مى كند و زنده مى شود.

***

در آيه پنجم (آخرين آيه) نيز با صراحت درباره گروهى از كفّار مى گويد: «اين آتش دوزخ، جزاى آنهاست، به خاطر اين كه كافر شدند و مى گفتند: آيا هنگامى كه ما استخوان و خاك هاى پراكنده شديم، بار

ص: 248

ديگر آفرينش جديدى خواهيم يافت» (ذلِكَ جَزائُهُمْ بِانَّهُمْ كَفَرُوا بِاياتِنا وَ قالُوا اذا كُنّا عِظاماً وَ رُفاتاًءَ انّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَديداً).

ضمناً از اين آيه استفاده مى شود كه منكران معاد جسمانى اهل دوزخند، و اين تعبير گواه ديگرى بر مدّعاست.

از مجموع آيات فوق به خوبى نتيجه گرفته مى شود كه همين جسم مادى بعد از متلاشى شدن بار ديگر به حيات باز مى گردد.

***

ص: 249

پروردگارشان مى روند.

3- مى گويند اى واى بر ما! چه كسى ما را از خوابگاه مان برانگيخت؟ (آرى) اين همان است كه خداوند رحمن وعده داده و فرستادگان (او) راست گفتند.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 250

ترتيب كه گروهى از كافران هنگامى كه خود را در سرائى ديگر و حيات نوين مى بينند فريادشان بلند مى شود، و «مى گويند: اى واى بر ما! چه كسى ما را از خوابگاهمان برانگيخت» (قالُوا يا وَيْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا). «مرقد» از ماده «رُقُود» و «رُقاد» به معناى خواب در شب يا روز است، و بعضى از اهل لغت آن را مخصوص خواب شبانه دانسته اند، و گاه گفته شده كه معناى اصلى آن، استقرار و خواب به هنگام گرفتار شدن در مشكلات است (خواب آرامبخش) و لذا در مورد توقّفى كه به منظور رفع شدائد و مشكلات باشد نيز به كار مى رود.

بنابراين «مَرْقَد» به معناى قرارگاه، استراحتگاه، و خوابگاه است، و اين كه در مورد «قبر» به كار رفته به خاطر آن است كه ميّت از مشكلات و گرفتارى هاى دينا رهايى مى يابد و گويى در آنجا به خواب آرامبخشى فرو مى رود.(1)

به كار بردن اين تعبير در مورد قبرها از اين نظر است كه مرگ و خواب شباهت زيادى با هم دارند تا آنجا كه گفته شده است النَّومُ اخُ الْمَوْتِ: «خواب برادر مرگ است».

بعضى گفته اند: هدف منكران معاد از انتخاب اين تعبير، اين بوده كه ترديد خود را در مسأله زنده شدن بعد از مرگ مجدداً ابراز دارند كه آيات ما واقعاً خواب بوديم و بيدار شديم يا مرده بوديم و زنده گشتيم؟!

ولى چيزى نمى گذرد كه خودشان به اين سؤال خود پاسخ مى گويند اعتراف مى نمايند كه «اين همان چيزى است كه خداوند رحمان وعده داده و فرستادگان او راست مى گفتند»! (هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ).

صحنه رستاخيز چنان گويا و دهشت انگيز است كه هر انسانى لجوجى را به اعتراف صريح به واقعيت ها وا مى دارد.

آنها با توصيف خداوند به «رحمان» گويا مى خواهند ضمن اعتراف به خطاى خود، دست به دامان رحمت الهى بزنند شايد گذشت هاى تاريك خود را از اين طريق جبران نمايند.

به هر صورت، اين تعبير دليل ديگرى بر معاد جسمانى است، چرا كه اگر معاد روحانى بود، مسأله «مرقد» مفهومى نداشت.

ص: 251

***

ص: 252

اشاره به زمين (ارض) كه در آيات پيشين آمده مى فرمايد: «ما شما را از آن آفريديم و در آن باز مى گردانيم و بار ديگر نيز شما را از آن خارج مى سازيم» (مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فيها نُعيدُكُم وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرَى .

آغاز وجود همه ما از خاك بود، يا به دليل اينكه همه از آدم هستيم و آدم از خاك است، يا به خاطر اينكه تمام موادّ غذايى كه گوشت و پوست و استخوان ما از آن تشكيل شده از خاك گرفته مى شود (از گياهان يا حيواناتى كه از گياهان تغذيه مى كنند).

و بازگشت همه ما نيز مسلّماً به خاك خواهد بود، و رستاخيز ما نيز از خاك صورت مى گيرد، و اين دليل روشنى است بر مسأله معاد جسمانى.

اين تعبير ضمن اين كه پاسخى است به گفته كسانى كه معاد را غير ممكن مى شمردند كه چگونه اجساد خاك شده زنده مى شود، غافل از اين كه همه ما در آغاز نيز از خاك بوديم، هشدارى است به همه طاغيان و گردنكشان و متكبّران و افرادى همچون فرعون و اطرافيان او كه بدانند همه در آغاز خاك بودند، و بازهم به خاك باز مى گردند؛ و دگر بار از خاك برمى خيزند و در دادگاه عدل الهى حاضر مى شوند، اندكى انديشه در اين خطر سير وجودى انسان كافى است كه غرور او را درهم بشكند و روح تواضع و تسليم در مقابل حق را در او زنده كند.

***

دوّمين آيه از زبان نوح عليه السلام پيامبر بزرگ خداست كه انسان ها را تشبيه به گياهانى كرده كه از زمين مى رويند، مى فرمايد: «خداوند شما را همچون گياهى از زمين رويانيد» (وَ اللَّه انْبَتَكُمْ مِنَ الْارْضِ نَباتاً).

«سپس همه شما را به زمين باز مى گرداند» (ثُمَّ يُعيدُكُمْ فيها).

«و بار ديگر شما را از همان زمين خارج مى سازد» (وَ يُخْرِجُكُمْ اخْراجاً)(1)

تعبير به «انبات» (رويانيدن) در مورد انسان ها تعبير بسيار ظريفى است كه نشان مى دهد، قوانين حاكم بر حيات گياهى و حيات انسانى شباهت زيادى با هم دارند، به علاوه كار خداوند در مورد انسان ها تنها كار يك معلّم و استاد نيست، بلكه شباهت زيادى به كار باغبان دارد كه بذرها را در محيط مساعد

ص: 253

مى پاشد، و آنها را آبيارى مى كند، تا استعدادهاى نهفته آنها شكوفا شود!

مى دانيم گياهانى حق حيات دارند كه رو به رشد و نموّ باشند، گل يا ميوه يا سايه و طراوتى داشته باشند، وگرنه چوپ خشكى خواهند بود كه تنها به درد سوزانيدن مى خورند و اين گونه است حال انسان.

بسوزند چوب درختان بى برسزا خود همين است مربى برى را!

به هر حال اين آيه نيز دلالت روشنى بر معاد جسمانى دارد، چرا كه مى گويد به زمين باز مى گرديد و بار ديگر از زمين خارج مى شويد، در آغاز خاك بوديد و باز هم از خاك بر مى خيزيد. در سوّمين آيه كه سخن از آدم و همسرش حوّا و نسل آنهاست، مى فرمايد: «خداوند به آنها گفت شما در زمين زنده مى شويد و در آن مى ميريد و از آن (در قيامت) خارج خواهيد شد» (قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ .

جمله «وَ مِنْها تُخْرَجُونَ» (از آن يعنى زمين خارج مى شويد) دليل روشنى بر معاد جسمانى از ديدگاه قرآن مجيد است، و با هيچ توجيهى نمى توان آن را بر معاد روحانى يا نيمه جسمانى منطبق ساخت.

اين تعبير نشان مى دهد كه مسأله معاد جسمانى از آغاز خلقت آدم عليه السلام مطرح بوده است و مخصوص زمانى نيست كه اسلام ظاهر گشت و قرآن مجيد نازل شد.

***

ص: 254

ترجمه:

1- خداوند آن كس كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت در آورند، ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده اى مى رانيم و به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى كنيم، رستاخيز نيز همين گونه است!

2- و به وسيله باران زمين مرده را زنده كرديم آرى زنده شدن مردگان نيز همين گونه است.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 255

موضع گيرى سختى داشتند، و ادعاى زنده شدن بعد از مرگ را (نعوذ باللَّه) ادعايى جنون آميز و عجيب و غريب مى شمردند.

مسلماً اگر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دعوت به سوى معاد روحانى مى كرد، مطلب عجيبى نبود چرا كه اقوام جاهلى نيز خود عقيده به بقاى روح داشتند، و اصولًا بقاى روح چيز عجيبى نبود.

به علاوه، خود اين آيات نشان مى دهد كه تعجّب آنها از گرد آمدن اجزاء پراكنده انسان در درون خاك ها بود، به اين آيات گوش كنيد:

1- وَ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ اذا مُزِّقْتُمْ كُلِّ مُمَزَّقٍ انَّكُمْ لَفى خَلْقٍ جَديدٍ- افْتَرَى عَلَى اللَّه كَذِباً امْ بِهِ جِنَّةٌ.

(سباء- 7 و 8)

2- انْ هُوَ الّا رَجُلٌ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً وَ ما نحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنينَ.

مؤمنون- 38)

ترجمه:

1- كافران گفتند: آيا مردى را به شما نشان دهيم كه خبر مى دهد هنگامى كه (مرديد و خاك شديد و) سخت از هم متلاشى شديد (بار ديگر) آفرينش تازه اى خواهيد يافت!- آيا او بر خدا دروغ بسته؟ يا به نوعى جنون گرفتار است؟!

2- او فقط مرد دروغگويى است كه بر خدا افترا بسته و ما هرگز به او ايمان نخواهيم آورد.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 256

مى گفتند: مردى پيدا شده كه مى گويد: وقتى شما خاك و پراكنده شديد بار ديگر آفرينش جديدى پيدا مى كنيد، سپس اين سخن را نشانه جنون يا دورغ بستن بر خدا معرفى مى كردند: يعنى اگر او عاقل است براى اغفال مردم به خدا بسته، و اگر عاقل نيست، اين سخنان از جنون او سرچشمه گرفته است!

و در آيه دوّم كه از قول كفّار قوم ثمود در برابر پيامبرشان صالح عليه السلام است نيز همين معنا ديده مى شود كه آنها از مسأله معاد كه از سوى حضرت صالح عليه السلام عنوان شده بود، سخت در شگفتى فرو رفته، و آن را يك نوع دروغ پردازى و افترى بر خدا مى شمردند!

همه اينها نشان مى دهد كه دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم يا صالح عليه السلام و ساير انبياء، دعوت به سوى معاد جسمانى بوده است، وگرنه چنين برخوردهايى نسبت به آن بى معنا بود. اينها دلائل ديگرى از قرآن مجيد بر مسأله معاد جسمانى است.

***

ص: 257

روحانى و جسمانى هر دو دارد، بنابراين نمى توان آن را در بُعد روحانى خلاصه كرد و اين همه آيات روشن را ناديده گرفت.

تعداد اين آيات شايد به صدها آيه بالغ مى گردد، نمونه هايى را كه ذيلًا از نظر شما مى گذرانيم تنها از يك سوره قرآن مجيد- سوره الرّحمان- انتخاب شده است، شما خود حديث مفصّل را از اين مجمل بخوانيد:

1- وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ.

2- ذَواتاً افْنانٍ.

3- فيهِما عَيْنانِ تَجْرِيانِ.

4- فيهِما مِنْ كُلِّ فاكِهَةٍ زَوْجانِ.

5- مُتَّكِئَيْنَ عَلَى فُرُشٍ بَطائَنُها مِنْ اسْتَبْرَقِ.

6- وَ جَنَى الجَنَّتَيْنِ دانٍ

7- و مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ.

8- فيهِما عَيْنانِ نَضّاخَتانِ.

9- فيهِما فَاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ.

10- فيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ.

11- حُوْرٌ مَقتصُوراتٌ فى الْخِيامِ.

12- لَمْ يَطْمِثْهُنَّ انْسٌ قَبْلَهُمْ و لا جانٌ.

13- مَتَّكِئَيْنَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِىٍّ حِسانٍ.

(سوره رحمان، آيات 46 تا 76)

ترجمه:

1- و براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد دو باغ بهشت است.

2- آن دو باغ بهشت داراى انواع نعمت ها و درختان پرطراوت است.

3- در آنها دو چشمه دائماً در جريان است.

ص: 258

4- در آن دو از هر ميوه اى دو نوع وجود دارد.

5- اين در حالى است كه آنها برفرش هايى تكيه كرده اند كه آستر آنها از پارچه هاى ابريشمين است- و ميوه هاى رسيده آن دو باغ بهشتى در دسترس است.

6- و پايين تر از آنها دو بهشت ديگر است.

7- در آنها دو چشمه در حال فوران است.

8- در آنها ميوه هاى فراوان و درخت و نخل و انار است.

9- و در آن باغ هاى بهشتى زنانى هستند نيكو خلق و زيبا.

10- حوريانى كه در خيمه هاى بهشتى مستورند.

11- زنانى كه هيچ انس و جن قبلًا به آنها تماس نگرفته (و دوشيزه اند).

12- اين در حالى است كه اين بهشتيان بر تخت هايى تكيه زده اند كه با بهترين و زيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 259

تشكيل مى دهند.

گاه اين نعمت هاى مادّى بهشت چنان در آيات، پشت سر هم ذكر شده كه جاى هيچ شك و ترديد باقى نمى گذارد، به اين چند آيه كوتاه و زيبا و پرمحتوى از سوره «غاشيه» نيز گوش فرا دهيد:

وُجُوهٌ يَوْمِئِذٍ ناعِمَةٌ.

فى جَنَّةٍ عالِيَةٍ.

فيْها عَيْنٌ جارِيَةٌ.

فيها سُرُرٌ مَرْفُوْعَةٌ.

وَ اكْوابٌ مَوْضُوعَةٌ.

وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ.

وَ زَرابِىُّ مَبْثُوثَةٌ (غاشيه آيات 8 تا 16).

صورت هايى در آن روز، شاداب و پرطراوت است.

در باغى از باغ هاى عالى بهشت.

در آن (باغ بهشتى) چشمه اى جارى است.

در آن تخت هاى زيباى بلندى است.

و قدح هايى كه در كنار آن چشمه ها نهاده شده.

و بالش ها و پشتى هاى صف كشيده.

و فرش هاى فاخر گسترده.

در حقيقت هفت آيه از بيست و شش آيه اين سوره، اشاره به همين معاد جسمانى و نعمت هاى مختلف جسمانى بهشت دارد و اگر به اين ترتيب بخواهيم تمام آيات قرآن را در اين زمينه جمع آورى كنيم عدد بزرگى را تشكيل مى دهد.

در اينجا باز لازم مى دانيم: دو نكته را يادآور شويم:

1- مسلّماً نعمت هاى بهشتى منحصر به نعمت هاى مادّى نيست، بهشت نعمت هاى روحانى و معنوى فراوانى نيز دارد كه به خواست خدا در بحث ويژه خود خواهد آمد، اصولًا چگونه ممكن است خداوند اين همه نعمت هاى متنوع مادى براى ارضاى جسم انسان فراهم سازد، ولى براى روح او كه

ص: 260

قسمت مهم وجود او را تشكيل مى دهد و از هر نظر برتر و بالاتر است، نعمت ها و مواهب شايسته و مناسبى فراهم نسازد؟ منتهى نعمت هاى روحانى چون شرح و بيان ندارد و جز با رسيدن به درك كردن، احساس نمى شود، شرح زيادى در آيات قرآن براى آن به چشم نمى خورد، در عين حال تعبيرات سربسته و فشرده و جالبى در اين زمينه ديده مى شود كه گوياى عمق و عظمت اين نعمت هاست كه مشروحاً در بحث مستقل خود خواهد آمد.

2- بعضى با جرأت و جسارت، تمام اين آيات را تأويل و توجيه مى كنند و بر مفاهيمى غير ظاهر آن حمل مى كنند، و همه را كنايه از نعمت هاى معنوى مى پندارند، در حالى كه ضوابط شناخته شده باب الفاظ هرگز چنين اجازه اى را به ما نمى دهد و اگر بنا باشد ما به خود اجازه اين همه توجيه ها و تأويلها بدهيم ديگر حجيّت ظواهر الفاظ مفهومى نخواهد داشت، و الفاظ وسيله انتقال مفاهيم نخواهد بود، و ارزش و اصالت خود را به كلى از دست مى دهد، و اين كار جرأتى است بر خدا و قرآن مجيد.

***

ص: 261

(توبه- 35)

3- ... وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فى الْحَرِّقُلْ نارُ جَهَنَّمَ اشَدُّ حرّاً لَوْكانُوا يَفْقَهُونَ.

(توبه- 81)

4- ... كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فى النّارِ وَ سُقُوا ماءً حَميماً فَقَطَّعَ امْعائَهُمْ.

(محمد- 15)

5- يَوْمَ يُسْحَبُوْنَ فى النّارِ عَلَى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ.

(قمر- 48)

6- تَصْلَى ناراً حامِيَةً- تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ- لَيْسَ لَهُمْ طَعامٌ الّا منْ ضَريعٍ- لا يُسْمِنُ وَ لا يُغْنى مِنْ جُوعٍ.

(غاشيه- 4 تا 7)

7- انَّ شَجَرَةَ الزَّقُّوِم- طَعامُ الْاثيمِ- كَالُمهلِ يَغْلى فى البُطُونِ- كَغَلْىِ الْحَميمِ.

(دخان- 43 تا 46)

ترجمه:

1- و اصحاب شمال چه اصحاب شمالى؟ (كه نامه اعمالشان به نشانه جرمشان به دست چپ آنها داده مى شود)- آنها در ميان بادهاى كشيده و آب سوزان قرار دارند- و در سايه دودهاى متراكم و آتش زا! سايه اى كه نه خنك است و نه مفيد.

2- در آن روز آنها را در آتش جهنم گرم و سوزان كرده و با آن صورت ها و پهلوها و پشتهايشان را داغ مى كنند.

3- ... و گفتند در اين گرما حركت (به سوى ميدان) نكنيد، به آنها بگو آتش دوزخ از اين هم گرمتر است اگر بفهمند.

4- همانند كسانى هستند كه هميشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده مى شوند كه امعاء آنها را از هم متلاشى مى كند.

ص: 262

5- در آن روز كه در آتش دوزخ، به صورتشان كشيده مى شوند (و به آنها گفته مى شود) بچشيد آتش دوزخ را.

6- و در آتش سوزان وارد مى گردند- از چشمه اى فوق العاده داغ به آنها مى نوشانند- طعامى جز الضَّريع (خار خشك تلخ و بدبو) ندارند- غذايى كه نه آنها را فربه مى كند و نه گرسنگى را فرو مى نشاند.

7- درخت زقوم- غذاى گنه كاران است- همانند فلز گداخته در شكم ها مى جوشد- جوششى همچون آب سوزان

***

تفسير و جمع بندى

ص: 263

ص: 264

3- آنها به پوست هاى تن خود مى گويند: چرا بر ضد ما گواهى داديد؟ آنها جواب مى دهند همان خدايى كه هر موجودى را به نطق درآورده ما را گويا ساخته.

4- اما كسى كه نامه اعمالش به دست راست اوست (از فرط خوشحالى و مباهات) فرياد مى زند كه (اى اهل محشر!) نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد ... اما كسى كه نامه اعمال او به دست چپش داده شود مى گويد: اى كاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمى شد.

5- صورت هايى در آن روز گشاده و نورانى است- خندان و مسرور است- و صورت هايى در آن روز غبارآلود است- و دود تاريكى آنها را پوشانده.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 265

قيامت به خواست خدا خواهد آمد).

در چهارمين آيه، سخن از كسانى است كه نامه اعمالشان (به نشانه موفقيت و پيروزى و پاكى) به دست راستشان داده مى شود، و با سر بلندى اهل محشر را دعوت به مطالعه آن مى كنند!، و كسانى كه به نشانه سوء اعمال نامه اعمالشان به دست چپ آنها داده مى شود، و فرياد از آنها برمى خيزد كه اى كاش نامه اعمال ما را به ما نمى دادند!

در اين جا نه تنها روى اعضاى مختلف بدن تكيه شده، بلكه به دست چپ و راست نيز اشاره گرديده است.

در پنجمين آيه، سخن از صورت هاى درخشنده صالحان، و صورت هاى سياه و تاريك و غبار آلود طالحان و بدكاران است كه آن تأكيدى است بر جسمانى بودن معاد.

علاوه بر آنچه در بالا- به عنوان نمونه- گفته شد آيات فراوان ديگرى نيز در قرآن وجود دارد كه سخن از غل و زنجيرهايى مى گويد كه در گردن يا دست و پاى آنهاست (ابراهيم- 43 و انسان- 4).

و آياتى كه حتى از بعضى از عوارض جسمانى سخن مى گويد، مانند خنديدن مؤمنان از وضع كفار در قيامت فَالْيَوْمَ الَّذينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفّارِ يَضْحَكُونَ. (مطففين- 34).

آياتى كه روز قيامت را روزى مى شمرد كه از شدت ترس و وحشت، چشم ها از حركت باز مى ايستد، گردن ها برافراشته، سرها به آسمان بلند كرده، و حتى پلك چشم ها از شدت رعب و ترس باز و بسته نمى شود: انَّما يُؤَخّرِهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فيهِ الْابْصارُ- مُهْطِعينَ مُقْنِعِى رُؤُسِهِمْ لا يَرتَدُّ الَيْهِمْ طَرْفْهُمْ. (ابراهيم- 42 و 43).

سخن از روزى است كه ظالمان دست هاى خويش را از شدت حسرت به دندان مى گزند: وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ: فرقان- 27).

و امثال اينها.

آيا مى توان اين همه آيات را بدون هيچ گونه دليل روشنى حمل بر كنايه و مجاز كنيم و قواعد مسلّم، باب الفاظ را ناديده بگيريم؟!

***

ص: 266

ص: 267

روحانى) از امور قطعى و مسلّم است و با توجه به صراحت و گستردگى آيات بايد گفت: معاد جسمانى از ضروريات قرآن مجيد است و آنها كه راه ديگرى را مى پويند از قرآن و تعليمات آن بيگانه اند اكنون به توضيحات باز مى گرديم، و دلائل معاد جسمانى و ايرادات مخالفان را به شكل منطقى طرح كرده به نقد و بررسى آن مى پردازيم.

***

توضيحات

معاد جسمانى در ترازوى عقل

آيا معاد با همين جسم مادّى عنصرى، از طريق دلائل عقلى قابل اثبات است يا نه؟

بعضى معتقدند دليل خاصى از طريق عقل بر اين مسأله نداريم، همان گونه كه دليلى هم بر نفى آن نمى توان اقامه كرد، بنابراين چون دليلى بر محال بودن آن در دست نيست، شهادت كتاب اللَّه و سنّت در اين زمينه كافى است، بى آنكه احتياج به توجيه و تأويلى باشد.(1) و به تعبير ديگر دليل عقل از رسيدن به اين مسأله، ناتوان است، و هنگامى كه مى بينيم دليل نقل روى آن تأكيد دارد، راهى جز پذيرش آن نيست.

اين در حالى است كه بعضى معاد جسمانى را مطابق دليل عقل مى دانند. و مى گويند روح انسان همراه بدن، پرورش مى يابد، مدارج كمال را مى پيمايد، و با آن شكل مى گيرد.

به همين دليل رابطه تنگاتنگى ميان «روح» و «بدن» وجود دارد، و حالات هريك در ديگرى منعكس مى شود، ناراحتى هاى جسمى در روح اثر مى گذارد، و ناراحتى هاى روحى در جسم، همچنين آرامش هريك در ديگرى كاملًا مؤثر است.

به اين ترتيب روح و جسم دو دوست ديرين هستند و با هم نشو و نما مى يابند.

بدون شك مرگ، اين رابطه را موقتاً قطع مى كند، ولى براى اجراى عدالت الهى و رسيدن به پاداش يا كيفر كامل، بايد اين رابطه بار ديگر در سطحى عالى تر برقرار گردد، تا روح مركب اصلى خود را بازيابد، و با آن بتواند جولان كند، از مواهب معنوى و مادّى جهان ديگر بهره گيرد، و يا از كيفرهاى آن متألّم شود.

ص: 268

كوتاه سخن اينكه: هريك از اين دو بدون ديگرى ناقص است و معاد كامل جز از طريق بازگشت هر دو امكان پذير نيست.

درست است كه كانون پاداش و كيفر، و لذّت و الم، روح است، ولى مى دانيم كه روح بسيارى از اين لذّات و آلام را از طريق جسم دريافت مى دارد و به وسيله آن پذيرا مى شود، اگر پاى جسم در ميان نباشد اين بخش از لذات و آلام به كلّى از ميان مى رود.

بنابراين عقل مى گويد: اين دو همان گونه كه در اين جهان با هم بودند در عالم ديگر نيز بايد در كنار هم قرار داشته باشند، چرا كه هر كدام بدون ديگرى ناقص است (دقت كنيد).

ص: 269

ص: 270

توضيح اينكه: فلاسفه دلائل متعددى بر محال بودن اعاده معدوم آورده اند، حتى معتقدند بازگشت چيزى كه معدوم شده به عالم وجود، از امورى است كه محال بودنش جزء بديهيات است، زيرا بازگشت يك شى ء بايد با تمام مشخصاتش باشد، و مسلّماً چيزى كه ديروز وجود داشته محال است امروز با تمام خصوصيات باز گردد، چرا كه يكى از خصوصياتش «وجود آن در روز گذشته» است، چطور ممكن است «ديروز» و «امروز» يكجا جمع شود؟ اين تناقض است.

ولى اگر از اين خصوصيت صرف نظر كنيم هيچ مانعى ندارد وجودى كه در تمام جهات عين وجود اوّل است، فقط در زمان با آن متفاوت مى باشد، ايجاد گردد. بديهى است اين موجود دقيقاً همان نيست، بلكه مثل آن است و به اين ترتيب نزاع معروف محال بودن يا نبودن اعاده معدوم بازگشت به يك نزاع لفظى مى كند، منكران مى گويند: با تمام خصوصيات باز نمى گردد، و طرفداران مى گويند: با تمام خصوصيات «منهاى زمان» باز مى گردد.

و بدون شك هيچ يك از معتقدان معاد جسمانى نمى گويد: جسمى كه در دنيا بود با همان قيد زمان گذشته در قيامت باز مى گردد، بلكه منظور بازگشت آن در زمان ديگر است كه از جهتى عين وجود گذشته است و از جهتى مثل آن است (دقت كنيد).

از اين گذشته، معاد به هيچ وجه اعاده معدوم نيست، زيرا روح كه معدوم نمى شود، و عيناً باقى است، جسم نيز متلاشى و پراكنده و مبدّل به خاك مى گردد، ولى هرگز نابود نمى شود، تنها چيزى كه از دست مى رود صورت ظاهرى اوست، و در قيامت ذرّات خاك بار ديگر به صورت قبلى درمى آيد، اگر سخن از اعاده معدوم باشد تنها در مورد صورت است كه مثل آن در قيامت باز مى گردد، ولى وجود روح از يك طرف و وحدت مادّه جسمانى از طرف ديگر، سبب حفظ شخصيّت آن انسان است، لذا مى گوييم اين همان فرد از انسان مى باشد، چرا كه روحش همان روح، و مادّه جسمانى همان، و صورت جسمانى شبيه به آن است، شايد تعبير به «مثل» در آيه 81 سوره يس اوَلَيْسَ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْارْضِ بِقادِرٍ عَلَى انْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ: «آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد قادر نيست مثل آن انسان ها را بيافريند»؟! نيز ناظر به همين معنا مى باشد.

جالب اينكه در حديثى از امام صادق عليه السلام در تفسير آيه كَلَّما نَضِجَتْ جُلودُهُمْ بَدَّلْنا هُمْ جُلُوْداً غَيْرَها لَيَذُوقُوا الْعَذابَ: «هر زمان پوست هاى تن آنها (دوزخيان) بسوزد، پوست هاى ديگرى به جاى آن قرار

ص: 271

مى دهيم تا عذاب را بچشند». (نساء- 56) در پاسخ سؤال «ابن ابى العوجاء» كه سؤآل كرد: ما ذَنْبُ الغَير؟: گناه آن پوست هاى ديگر چيست كه ... بايد بسوزند؟!

امام در پاسخ فرمود: هِىَ هِىَ وَ هِىَ غَيْرُها: «پوست هاى نو همان پوست هاى سابق است و در عين حال غير آن است».

ابن ابى العوجاء تقاضاى توضيح بيشتر كرد و عرض نمود: مثالى از امور دنيا در اين زمينه براى من بزنيد! امام فرمود: ارَأَيْتَ لَو انَّ رَجُلًا اخَذَ لَبِنَةً فَكَسَّرَها ثَمَّ رَدَّها فى مَلْبَنِها، فَهِىَ هِىَ وَ هِىَ غَيْرُها!: «اين همانند آن است كه كسى خشتى را بشكند و خرد كند، دو مرتبه آن را در قالب بريزد و به صورت خشت تازه اى درآورد، اين خشت همان خشت اوّل است، و در عين حال غير آن است»! (ماده اصلى آن همان است ولى صورت آن شبيه صورت سابق است).(1)

***

ص: 272

اين اجزاء چه خواهد شد؟

از شأن نزول سرگذشت ابراهيم و داستان مرغ هاى چهارگانه (بقره- 260) نيز استفاده مى شود كه سؤال ابراهيم درباره معاد جسمانى و شبهه آكل و مأكول بوده، چرا كه مردارى را در كنار دريا مشاهده كرد كه بخشى از آن در دريا بود و حيوانات دريا آن را مى خوردند، و بخشى از آن در خشكى و حيوانات خشكى از آن تغذيه مى كردند، و همين مسأله ابراهيم عليه السلام را در فكر فرو برد، و تقاضاى خود را مبنى بر ارائه معاد به پيشگاه خداوند عرضه نمود.

***

پاسخ:

در جواب اين ايراد قديمى پاسخ هاى مختلفى گفته شده است كه معروفترين آنها اعتقاد به «اجزاء اصليّه» است، طرفداران اين عقيده مى گويند: بدن انسان مركّب از دو گونه اجزاء است: اجزاء اصليّه، واجزاء غير اصليّه، اجزاء اصليه همان است كه هرگز در آن زياده و نقصان، روى نمى دهد، و اجزاء غير اصليّه آنهاست كه دائماً در معرض زياده و نقصان است.

اجزاء اصليه بعد از مرگ انسان همواره باقى مى ماند و اگر هم خاك شود، آن خاك جزء بدن موجود ديگرى نمى گردد، و در قيامت همين اجزاء، پرورش مى يابد و بدن انسان را مى سازد و روح به آن ملحق مى شود.

گاه اين نظر را با پاره اى از روايات نيز تأييد كرده اند از جمله: روايتى است كه «مصدق بن صدقه» از «عمار بن موسى» از امام صادق عليه السلام نقل مى كند، مى گويد: از آن حضرت پرسيدم كه آيا ميّت تمام بدنش مى پوسد؟ فرمود: آرى، تا جايى كه گوشت و استخوانى براى او باقى نمى ماند، مگر همان طينت (خاكى) كه در آغاز از آن آفريده شده: فَانَّها لا تُبْلَى وَ تَبْقَى فى الْقَبْرِ مُستَديرَةً، حَتّى يُخْلَقَ مِنْها كَما خُلِقَ مِنْها اوَّلَ مَرَّةٍ: «آن جزء نمى پوسد و در قبر به صورت مدوّر باقى مى ماند، تا بار ديگر از آن آفريده شود همان گونه كه در آغاز آفريده شد».(1)

در روايت مرسله ديگرى نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده كه در داستان ذبح گاو بنى اسرائيل فرمود:

ص: 273

فَاخَذُوا قِطْعَةً وَ هِى عَجْبُ الذَنَبِ الَّذى مِنْهُ خُلِقَ ابْنُ آدَمَ، وَ عَلَيْهِ يُرَكَّبُ اذا اريدَ خَلْقاً جَديداً فَضَرَبُوهُ بِها: «پس قطعه اى از آن (گاو ذبح شده) را گرفتند كه همان آخرين مهره ستون فقرات مى باشد، همان چيزى كه فرزندان آدم نيز از آن آفريده مى شوند، و به هنگام آفرينش جديد بر آن تركيب مى يابند، و آن را بر آن مقتول زدند.(1)

قابل توجه اينكه حديث دوّم به خاطر مرسله بودن ضعيف است و حديث اوّل نيز به خاطر اختلافى كه در «عمرو بن سعيد» است قابل گفتگوست، بعلاوه چنانكه خواهيم ديد اين روايات با ظاهر قرآن مجيد سازگار نيست و لذا نمى توان روى آن تكيه كرد.

به هر حال مطالعات امروز علماى علوم تجربى اين مسأله را نفى مى كند و فرقى ميان جزء بدن هاى انسان هاى ديگر گردد، و اينكه طرفداران اجزاء اصليه معتقدند آخرين مهره ستون فقرات كه در عربى آن را «عَجْبُ الذَّنَبْ» مى نامند جزء اصلى است و با گذشت زمان از بين نمى رود مطلبى است كه مشاهدات حسى آن را تأييد نمى كند، و بسيار شده است كه در يك حادثه آتش سوزى تمام بدن تبديل به خاكستر شده و در ميان خاكسترها نيز تفاوتى ديده نمى شود.

از اين گذشته نظريه فوق با ظاهر آيات قرآن نيز سازگار نيست چرا كه قرآن مجيد در پاسخ مرد عربى كه استخوان پوسيده اى را همراه آورده بود و مى گفت: چه كسى آن را زنده مى كند، مى فرمايد: «همان كسى كه در آغاز آن را آفريد، بار ديگر لباس حيات در تنش مى پوشاند». و بسيار بعيد به نظر مى رسد كه آن مرد عرب فقط، مهره آخر ستون فقرات را به دست گرفته بود و از آن سؤال مى كرده است.

ظاهر داستان مرغ هاى چهارگانه ابراهيم نيز اين است كه تمام اجزاء از هم جدا شده باز مى گردد.

به هر حال اين پاسخ چيزى نيست كه در شرايط فعلى و با توجه به متون قرآنى بتوان روى آن تكيه كرد.

و براى اثبات آن نمى توان به خبر واحد قناعت نمود.

***

بعضى ديگر در پاسخ «شبهه آكل و مأكول» راه ديگرى را پيموده اند و گفته اند لزومى ندارد همان اجزاء سابق بدن باز گردد، زيرا شخصيّت انسان به روح اوست، و روح به هر جسمى تعلق گيرد، همان انسان اوّل

ص: 274

خواهد بود، لذا دگرگونى هاى جسم در طول عمر انسان و عوض شدن اجزاء و جانشين شدن اجزاى ديگر، هرگز به وحدت شخصيت انسان زيانى نمى رساند.

بنابراين مانعى ندارد خداوند جسم ديگرى بيافريند و روح به آن تعلق گيرد، و روح با اين جسم در ميان نعمت هاى بهشتى متنعم، و يا در دوزخ معذب گردد، و مى دانيم كه لذت و عذاب مربوط به روح است و جسم واسطه اى بيش نيست!

اين پاسخ نيز صيح نيست، چرا كه با بسيارى از آيات قرآن تعارض دارد، و همان گونه كه در بحث هاى گذشته خوانديم قرآن مجيد مى گويد: همان استخوان هاى پوسيده از همان قبرها در قيامت بپا مى خيزد، نه اينكه خداوند جسم ديگرى مى آفريند تا روح به آن تعلق گيرد، بنابراين پاسخ مزبور نيز از درجه اعتبار ساقط است.

***

ص: 275

روح همراه جسم پرورش و تكامل مى يابد، و هر دو در يكديگر تأثير متقابل دارند، و لذا همان طور كه دو جسم از تمام جهات با هم شبيه نيستند دو روح از تمام جهات نيز با هم شباهت نخواهند داشت، به همين دليل هيچ روح بدون جسمى كه با آن پرورش و تكامل پيدا كرده نمى تواند فعاليت كامل وسيع داشته باشد و لذا در رستاخيز بايد همان جسم سابق باز گردد تا روح با پيوستن به آن فعاليت خود را در يك مرحله عالى تر از سرگيرد و از نتائج اعمالى كه انجام داده بهره مند شود.

3- هريك از ذرات بدن انسان تمام مشخصات جسمى او را در بردارد، يعنى اگر هريك از سلول هاى بدن را بتوانيم پرورش دهيم تا به صورت يك انسان كامل درآيد آن انسان تمام صفات شخصى را كه اين جزء، از آن گرفته شده دارا خواهد بود (دقت كنيد).

مگر روز نخست يك سلول بيشتر بود؟ همان يك سلول نطفه تمام صفات او را در برداشت و تدريجاً از راه تقسيم به دو سلول تبديل شد، و دو سلول به چهار سلول، و به همين ترتيب تمام سلول هاى بدن انسان به وجود آمد، بنابراين هريك از سلول هاى بدن انسان شاخه اى از سلول نخستين است، كه اگر همانند او پرورش يابد انسانى شبيه به او از هر نظر خواهد ساخت كه همان صفات او را دارا باشد.

4- آنچه از آيات قرآن در زمينه معاد جسمانى استفاده مى شود، اين است كه آخرين بدن انسان كه مبدل به خاك شده و در قبر قرار دارد به فرمان خدا زنده و آماده حساب و جزا مى شود، آيات فراوانى كه قبلًا درباره معاد جسمانى از ديدگاه قرآن گفته شد گواه بر اين معناست.

5- يك بدن ممكن نيست به تمام معنا متحد با بدن ديگرى شود و به تعبير ديگر تمام بدن اوّل تمام بدن دوّم گردد، بلكه بدن او اوّل تنها مى تواند جزئى از بدن دوّم را تشكيل دهد زيرا بدن دوّم بايد قبلًا وجود داشته باشد تا همه يا قسمتى از بدن اوّل را از طريق تجزيه جزء خود سازد.

بنابراين مانعى ندارد كه تمام بدنى «جزء» بدن ديگر گردد، اما ممكن نيست «كلّ» آن گردد، همان گونه كه ممكن است بدن هاى متعددى جزء بدن ديگرى شود ولى كلّ آن را تشكيل نمى دهد. (دقت كنيد)

***

حال با توجه به مقدمات چهارگانه فوق به سراغ پاسخ اصلى شبهه آكل و مأكول مى رويم:

قرآن صريحاً مى گويد: آخرين ذرّاتى كه در بدن انسان هنگام مرگ وجود دارد روز قيامت باز مى گردد،

ص: 276

بنابراين اگر اين ذرّات خاك شده جزء بدن انسان ديگرى شود در قيامت به بدن صاحب اصلى يعنى بدن شخص اوّل باز مى گردد، منتها خواهيد گفت بدن دوّم ناقص مى شود چرا كه اجزائى را از دست مى دهد، ولى بهتر آن است كه گفته شود بدن دوّم كوچك و لاغر مى شود (نه ناقص) زيرا اجزاى بدن اوّل در تمام بدن دوّم پراكنده است نه در يك گوشه آن (چون هر غذايى كه انسان مى خورد به تمام بدن تقسيم مى شود) بنابراين ممكن است يك انسانى كه هفتاد كيلو وزن داشته نيمى از وزن خود و يا حتى تمام وزن خود به استثناى يك كيلوگرم يا كمتر از دست بدهد و بدن كوچكى از او بماند به اندازه دوران كودكى يا حالت جنينى!

ولى اين موضوع مشكلى ايجاد نمى كند، چرا كه اين بدن كوچك تمام ويژگى هاى آن بدن بزرگ را دارد، و اگر نمو كند به صورت همان بدن بزرگ درمى آيد.

مگر روز اوّل طفل نوزاد بدن كوچكى نداشت، و قبل از آن در دوران جنينى، موجود كوچكترى نبود؟

سپس رشد و نمو كرد به صورت انسان كاملى درآمد، بى آنكه شخصيت او عوض شود و شخص تازه اى گردد.

تنها سؤالى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه آن اجزاء خاصى كه عضو دو بدن يا چند بدن گرديده، و يكى از آن بدن ها مربوط به انسان مطيع و ديگر گنهكارى بوده، چه سرنوشتى خواهد داشت؟

پاسخ اين سؤال نيز مشكل نيست، زيرا همان گونه كه قبلًا نيز اشاره شد پاداش و كيفر در حقيقت براى روح است، لذا هنگامى كه اين رابطه موقتاً به وسيله بى هوشى قطع مى شود بدن را با چاقوى جراحى پاره پاره مى كنند بى آنكه روح متألم شود.

به تعبير ديگر بدن به تنهايى پاداش و كيفر و لذت والمى ندارد بلكه ابزارى است براى پاداش و كيفر و لذّت و الم روح انسان.

با توجه به آنچه گفته شد روشن مى شود كه معاد جسمانى طبق ظاهر آيات قرآن با همين بدن مادى عنصرى صورت مى گيرد، و در فرض آكل و مأكول بودن نيز مشكلى به وجود نمى آيد.

ذكر اين نكته نيز مؤكداً لازم است كه بعضى از منكران معاد جسمانى براى آنكه سرپوشى بر گفتار خود در مجامع اسلامى، و در برابر آيات واضح قرآن بگذارند، تعبيراتى در زمينه معاد جسمانى دارند كه در واقع بازگشت به معاد روحانى مى كند، و يا معاد جسمانى بدون اين جسم مادى است.

ص: 277

گاه به سراغ جسم نوعى مى روند و مى گويند چون شخصيت انسان با روح اوست، اين روح به هر جسمى تعلق گيرد همان شخص را تشكيل مى دهد.

و گاه به سراغ جسم برزخى مى روند و معاد را با آن اجسام لطيف نورانى مى دانند.

و گاه مى گويند شيئيت و هستى هرچيزى با صورت آن است، نه ماده آن، و آنجا كه صورت وجود دارد، هستى آن شى ء موجود است، و اقوام اين صورت با روح انسان است، بنابراين هرجا روح باشد تمام شيئيت و هستى انسان موجود است.

هيچ يك از اين تعبيرات با معاد جسمانى قرآنى كه در آيات فراوان گذشته آمده هماهنگ نيست، و در واقع دلبستگى به كلمات جمعى از فلاسفه، و عدم توانايى بر حل مشكل آكل و مأكول سبب تمايل به اينگونه بحث ها شده است كه از شأن يك عالم مسلمان و پاى بند به قرآن دور است.

***

كمبود مواد خاكى زمين

مطلب ديگرى كه ذهن بعضى را به خود مشغول داشته، و به صورت مشكلى در مبحث معاد جسمانى درآمده، مسأله كمبود موادّ خاكى روى زمين است.

توضيح اينكه: اگر انسان هايى كه در طول تاريخ بر اين كره خاكى قدم نهاده اند، و انسان هايى را كه در آينده تا پايان دنيا قدم مى نهند در نظر بگيريم، و فكر كنيم همه آنها تبديل به خاك مى شوند، مقادير عظيمى از خاك را تشكيل خواهد داد كه مجموع خاك هاى موجود روى زمين مشكل بتواند پاسخگوى اين عدد عظيم باشد، مگر اينكه بگوييم انسان ها در آن روز به صورت آدمك هاى بسيار كوچكى محشور مى شوند، و آن هم عجيب به نظر مى رسد، به هر حال پيدايش مجدّد اين همه انسان از خاك هاى موجود به اين مى ماند كه بخواهند مثلًا با هزارتن آهن ميليون ها اتومبيل بسازند.

پاسخ:

چه خوب بود كسانى كه اين گونه ايرادها را مطرح مى كنند كمى به خود زحمت مى دادند كه قلم و كاغذى به دست بگيرند و يك محاسبه اجمالى كنند، تا معلوم شود چه اندازه اين گونه ايرادها از حقيقت

ص: 278

دور است؟

با توجّه به اينكه حدود 65 تا 70 درصد بدن هر انسانى آب است، مواد خاكى براى ساختمان بدن يك انسان به سى درصد وزن او تنزل مى كند، ولى ما فرض مى كنيم تمام وزن بدن را همان مواد خاكى تشكيل مى دهد.

شما فكر مى كنيد يك متر مكعب خاك چقدر وزن داشته باشد؟

حدود دو الى سه تن!، و اگر هر انسانى را به طور متوسط شصت كيلوگرم حساب كنيم يك متر مكعب خاك جوابگوى ساختمان بدن چهل نفر انسان متوسّط است.

روى اين حساب يك كيلومتر مكعب كه در واقع يك «ميليارد متر مكعب» خاك است. مى تواند جوابگوى جمعيتى در حدود هشت برابر جمعيت موجود امروز كره زمين باشد، و با توجه به اينكه جمعيت كره زمين در گذشته نسبت به امروز بسيار كم بوده، معلوم نيست كه در تمام طول تاريخ زندگى بشر، چهل ميليارد نفر بر كره خاك آمده باشند.

تازه اين حساب مربوط به يك كيلومتر مكعب خاك است كه در برابر حجم كره زمين يكذرّه بسيار ناچيز است، كه در حساب نيايد، حال فكر كنيد اگر بجاى يك كيلومتر مكعب، صد يا هزار يا يك ميليون كيلومتر مكعب را در نظر بگيريم كه آن هم در مقابل حجم كره زمين چيز زيادى نيست، در اين صورت با اعداد و ارقامى سر و كار خواهيم داشت كه مطلب را بسيار روشن مى سازد.

حالا كه زحمت اين محاسبه را كشيديد، بياييد در افق زمان نيز به سير و حركت بپردازيم.

فكر مى كنيد حد متوسط عمر يك انسان چند سال است؟ يا به تعبير ديگر چند سال طول مى كشد كه يك نسل به كلى از ميان برود و نسل ديگرى جانشين آن گردد؟

شايد حد متوسط آن پنجاه سال باشد، يا كمى كمتر و بيشتر.

بنابراين يك كيلومتر مكعب خاك حداقل مى تواند هشت نسل يعنى چهارصد سال را در بر بگيرد (البته اگر فرض كنيم جمعيت نسل هاى گذشته نيز به مقدار امروز بوده كه قطعاً نبوده است).

بنابراين براى يك ميليون سال عمر بشر تنها دو هزار و پانصد كيلومتر مكعب خاك كافى است، و براى چهار ميليون سال فقط ده هزار كيلومتر مكعب خاك لازم است.

و مى دانيم عمر بشر روى كره زمين مطابق هيچ نظريه اى به چهار ميليون سال نمى رسد، و نمى دانيم تا

ص: 279

پايان دنيا چقدر فاصله باشد؟

به اين ترتيب به هر حسابى كه باشد مواد خاكى بدن انسان ها در تمام طول تاريخ تنها در يك گوشه كوچكى از زمين جاى مى گيرد، در يك مملكت كوچك ده هزار كيلومتر مربعى با عمق هزار متر.

تازه تمام اين محاسبات را ما بسيار سخاوتمندانه انجام داده ايم، چرا كه دستمان باز بود، نه آب هاى موجود در بدن انسان ها را به حساب آورديم، نه نسل هاى گذشته را كه عددشان نسبت به امروز بسيار كم بوده دست كم گرفتيم، و براى آينده دنيا نيز زمان طولانى در نظر گرفتيم.

كوتاه سخن اينكه: ادعاى عدم كفايت خاك هاى كره زمين براى پاسخگويى به معاد جسمانى تنها از سوى كسى ممكن است گفته شود كه آشنا با حساب هاى ساده چهار عمل اصلى نباشد! و يا كسى كه به اصطلاح «چوب انداز صحبت مى كند» و «گز نكرده پاره مى نمايد»!

***

ص: 280

پاسخ:

طرح كنندگان اين اشكال ازيك نكته غفلت كرده اند كه طبق صريح آيات قرآن معاد در كره زمين به شكل كنونيش به انجام نمى گيرد، بلكه اين زمين دگرگون مى شود: يَوْمَ تُبَدَّلُ الْارْضُ غَيْرَ الْارْضِ وَ السَّمواتُ: «آن روز كه اين زمين به زمين ديگر، و آسمان ها به آسمان هاى ديگرى مبدل مى شوند» (ابراهيم- 48)

و نيز قرآن مجيد مى گويد: وسعت بهشت به اندازه پهنه زمين و آسمان هاست: سابِقُوا الى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السّماءِ وَ الْارْضِ: «سبقت گيريد به سوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه پهنه آن همانند پهنه آسمان و زمين است» (حديد- 21).

از اين آيات و پاره اى ديگر از آيات قرآن مجيد استفاده مى شود كه يا كره زمين آنقدر وسعت و گسترش پيدا مى كند تا به اندازه وسعت آسمان ها و زمين گردد، كه بهشت و دوزخ و همه انسان ها را در خود جاى دهد، و يا انسان ها بعد از رستاخيز از كره زمين به جاى ديگرى منتقل مى شوند و در هر صورت مشكلى از نظر كمبود جا براى معاد جسمانى همه انسان ها باقى نخواهد ماند و مشكل مسكن كه فكر اين «ايراد كنندگان» را به خود مشغول داشته براى بهشتيان و دوزخيان حل شده است!

***

ص: 281

است.(1)

***

پاسخ:

جواب اين سؤال نيز چندان پيچيده نيست، زيرا در اينكه طبيعت جسم فنا و فرسودگى و پوسيدگى است سخنى نيست، ولى اين در صورتى است كه از بيرون وجودش مرتباً امدادى به آن نرسد، اما اگر امدادهاى الهى از برون شامل حال جسم گردد مى تواند آن را براى هميشه تازه و نو كند.

اين درست به درختى مى ماند كه بر اثر استفاده از غذاى مخصوص كه همه روز به آن مى رسد بتواند تمام سلول هاى فرسوده خود را از نو بسازد و هميشه تازه و شاداب و جوان بماند، و چنين چيزى هرگز محال نيست.

به تعبير ديگر اقتضاى ذات چيزى است، و اقتضاى عوامل برون ذاتى چيز ديگر، سخن در اين است كه سلول هاى بدن انسان كه در طبيعت ذاتش عمر معينى نهفته شده با نوسازى هايى كه از خارج، و از طريق عواملى كه خدا مى آفريند، به آن مى رسد، عمر نامحدود پيدا مى كند، و به اين ترتيب جاودانه مى ماند و خلود پيدا مى كند.

مرحوم علّامه حلّى بعد از طرح اين اشكال، به صورتى كه در بالا آمد با بى اعتنايى خاصّى مى گويد:

اينها دليل نيست بلكه تنها يك استبعاد است!(2) يعنى پايه منطقى ندارد و پندارى بيش نيست.

***

ص: 282

است مشكل به نظر مى رسد، زيرا بايد به موازات اين دو پاداش هاى معنوى و مادّى و لذّاتى از هر دو گونه در آن جهان وجود داشته باشد، در حالى كه انسان اگر بخواهد مستغرق در تجلّى انوار عالم قدس شود، امكان ندارد كه توجه به لذّات جسمانى كند، و اگر مستغرق در لذّات جسمانى شود، نمى تواند به لذّات روحانى توجه كند، خلاصه اينكه مقتضاى اين دو گونه معاد با هم تضاد دارد و جمع ميان آن دو ممكن نيست!

***

پاسخ:

اين ايراد بسيار ضعيف به نظر مى رسد، زيرا اگر روح قدرت كافى داشته باشد مى تواند در عين توجه جسم به لذّات مادى مستغرق در انوار الهى باشد، همان گونه كه نمونه آن در انبياء و اولياء بزرگ وجود داشته است.

مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار در اين زمينه نقل مى كند: اگر در اين دنيا توجّه به مقامات معنوى و روحانى، انسان را از لذّات جسمانى باز مى دارد، و عكس آن نيز صادق است، به خاطر آن است كه روح انسان در اين جهان ضعيف است، اما بعد از مرگ كه استمداد از عالم قدس و طهارت مى كند قوت مى يابد و قادر به جمع ميان اين دو است.(1)

به هر حال اين نيز شبيه دليل است نه دليل، و مجرد استبعاد است نه چيز ديگر.

***

ص: 283

و اگر گفته شود يكى از اين بدن ها باز مى گردد كداميك از آنها خواهد بود؟ و چه ترجيحى در ميان آنهاست؟

***

پاسخ:

اين سؤال نيز در حقيقت استبعادى بيش نيست چه مانعى دارد تمام اين بدن ها باز گردد، ولى حق آن است كه آخرين بدن در آن روز زنده مى شود، زيرا قرآن مى گويد: «مردگان از قبرها برمى خيزند» و استخوان هاى پوسيده و خاك ها بار ديگر جان مى گيرند، و اين به معناى بازگشت آخرين بدن است.

ترجيحى كه اين بدن بر ساير بدن ها دارد اين است كه تمام صفات ويژه آنها را در خود حفظ كرده، زيرا اجزايى كه جاى خود را به اجزاى آينده مى دهند صفات خويش را نيز به آنها منتقل مى سازند، به اين ترتيب آخرين بدن عصاره تمام اعمال و اوصاف گذشته را در خود جاى داده است، و اگر چشم واقع بينى باشد مى تواند تمام گذشته ها را در پيشانى آخرين بدن بخواند.

البته اين هيچ منافاتى با آن ندارد كه بهشت و مؤمنان صالح به صورت جوان شادابى محشور شوند، اين بدان مى ماند كه خاك هاى فرسوده يك خشت كهنه را گل كنند و در قالب نوى بريزند و به صورت خشت نوى درآيد.

***

نتيجه بحث

از مجموع آنچه در اين مباحث آمد نتيجه مى گيريم كه در بحث معاد جسمانى مشكل مهمى نداريم، و مشكلاتى كه تصور كرده اند غالباً مولود عدم دقت كافى در خصوصيات اين مسأله بوده است، و از ميان ايرادهاى هشتگانه اى كه در بالا ذكر شد عمدتاً اشكل آكل و مأكول قابل طرح است و بقيه مسائل جزئى است كه پاسخ آن با كمى دقت روشن مى شود.

ص: 284

ص: 285

(اعراف- 25)

3- انّى اريدُ انْ تَبُوأَ بِاثْمى وَ اثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ اصْحابِ النّارِ.

(مائده- 29)

4- ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُونَ.

(مؤمنون- 35)

5- وَ لا تُخْزِنى يَوْمَ يُبْعَثُونَ- يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ.

(شعراء- 87 و 88)

6- وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةً الَّا مَنْ كانَ هُوداً اوْنَصارى

(بقره- 111)

7- وَ السَّلامُ عَلَىَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ امُوتُ وَ يَوْمَ ابْعَثُ حَيّاً.

(مريم- 33)

8- وَ الى مَدْيَنَ اخاهُمْ شُعَيْباً فَقالَ يا قَوْمُ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْيَوْمَ الآخِرَ.

(عنكبوت- 36)

9- ... انِّى تَرَكَتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ- وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائىِ ابْراهيمَ وَ اسْحقَ وَ يَعْقُوبَ.

(يوسف- 37 و 38)

10- لَقَدْ وُعْدِنا هذا نَحْنُ وَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ انْ هذا الَّا اساطِيْرُ الْاوَّلينَ.

(نمل- 68)

ترجمه:

1- (شيطان) گفت: مرا تا روز رستاخيز مهلت ده (و زنده بگذار).

2- فرمود: در آن (زمين) زنده مى شويد و در آن مى ميريد و از آن (در رستاخيز بيرون خواهيد آمد).

3- من مى خواهم با گناه من و خودت (از اين عمل) باز گردى (و بار هر دو را به

ص: 286

دوش كشى) و از دوزخيان گردى و همين است سزاى ستمكاران.

4- آيا او به شما وعده مى دهد هنگامى كه مرديد و خاك و استخوان شديد بار ديگر (از قبرها) خارج مى شويد؟

5- و مرا در روزى كه مردم مبعوث مى شوند شرمنده و رسوا مكن- در آن روزى كه مال و فرزندان سودى نمى بخشند.

6- آنها گفتند هيچكس جز يهود يا نصارى هرگز داخل بهشت نخواهد شد ...

7- وسلام (خدا) بر من آن روز كه متولد شدم و آن روز كه مى ميرم و آن روز كه زنده برانگيخته مى شوم.

8- ما به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم، گفت: اى قوم من! خدا را بپرستيد و به روز باز پسين اميدوار باشيد.

9- من آيين جمعيتى را كه ايمان به خدا ندارند و به سراى ديگر كافرند ترك گفتم- من از آيين پدرانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كردم.

10- اين وعده اى است كه به ما و پدرانمان از پيش داده شده اينها همان افسانه هاى خرافى پيشينيان است.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 287

حسناتى بنويسد، بلكه به اين منظور كه بر سر راه آدم و فرزندانش كمين كند و آنها را گمراه مى سازد، و از اين طريق عطش جهنمى خشم و حسد خويش را فرو بنشاند!

از اين آيه به خوبى روشن مى شود كه مسأله رستاخيز از همان آغاز مطرح بوده، و حتى شيطان به آن يقين داشته است كه چنين روزى در پيش است.

ولى اين تقاضاى شيطان به اين صورت اجابت نشد، و چنانكه آيه 38 سوره حجر مى گويد: به او گفته شد: انَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ الى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ: «تا روز معين و معلومى به تو مهلت داده خواهد شد» كه بعضى آن را به پايان جهان و برچيده شدن دوران تكليف تفسير كرده اند و بعضى به روز قيام مهدى موعود عليه السلام.

البته احتمال بعيدى نيز در بعضى از كلمات مفسّرين آمده است كه يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ اشاره به روز قيامت است، اما اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى رسد، چرا كه نه با ظاهر آيات موافق است و نه با رواياتى كه در تفسير آيه نقل شده است.(1)

در اينجا سؤالاتى مطرح است از جمله:

1- چگونه خداوند به او مهلت داد تا نيت شوم خود را عملى سازد و به اغواى انسان ها بپردازد؟!

پاسخ: بقاى ابليس، همچون اصل وجود او، گوشه اى از امتحان الهى نسبت به انسان هاست، كه در سايه آن اولياء اللَّه و افراد با ايمان راه تكامل را مى پويند و ناخالصان از صف آنها خارج مى گردند.

2- آيا اطمينان دادن به ادامه حيات تا پايان جهان سبب آن نمى شود كه ابليس به كار خود ادامه دهد و هنگامى كه احساس نزديك شدن پايان عمر خويش كند توبه نموده، به سوى خدا باز گردد؟

پاسخ- راهى را كه ابليس پيموده بود چنان بود كه بازگشتى در آن وجود نداشت و بر اثر تشديد حالت طغيان با مرور زمان اين صفت طبيعت ثانوى او مى شد، و در برابر چنين طبيعتى راه بازگشتى وجود ندارد.

3- چگونه شيطان تقاضاى حيات تا روز قيامت مى كند در حالى كه تا پايان دنيا براى هدف او كافى بود؟

پاسخ- در تفسيرالميزان آمده است كه او تمنا داشت در عالم برزخ و فاصله ميان اين جهان و جهان ديگر نيز به اغواى انسان ها بپردازد!(2)

ص: 288

4- با اينكه ابليس مى دانست مطرود درگاه خداست چگونه انتظار داشت تقاضاى او پذيرفته شود؟

پاسخ- به گفته مرحوم طبرسى در مجمع البيان او يقين داشت فضل و كرم الهى به حدى است كه حتى گنهكاران مطرود مى توانند در آن طمع كنند.(1)

در روايتى نيز آمده است كه اجابت دعاى او به خاطر عباداتى بود كه قبل از آن انجام داده بود.

***

در دوّمين آيه كه مربوط به داستان هبوط آدم و همسرش حوا از بهشت به زمين، رانده شدن ابليس از آن مكان قرب الهى است، مى فرمايد: خداوند به آنها خطاب كرد و گفت: «شما در زمين زنده مى شويد و در آن مى ميريد و از آن (در قيامت) بيرون خواهيد آمد» (قالَ فيها تَحْيَوْنَ وَ فيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ).

اين تعبير نشان مى دهد كه نه تنها رستاخيز انسان ها كه رستاخيز جن كه شيطان از آنها بود نيز از همان روز نخست مسلم بوده است، و اين احتمال كه در بعضى از تفاسير آمده كه مخاطب در اين آيه تنها آدم و حوّا و فرزندان آينده آنهاست، دليل روشنى ندارد.

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه هم مبدأ حيات انسان زمين است و هم محل مرگ او و هم محل رستاخيز او.(2)

سوّمين آيه درباره فرزندان آدم، «هابيل» و «قابيل» است هنگامى كه قربانى هابيل به خاطر اخلاصش در پيشگاه خدا پذيرفته شد، و قربانى قابيل به خاطر عدم خلوصش رد شد، آتش حسد در درون قابيل شعله ور گشت و برادرش را تهديد به قتل كرد، هابيل گفت اگر تو قصد مرا كنى من قصد قتل تو را نخواهم كرد، من از خدا مى ترسم، سپس افزود: «من مى خواهم بار گناه من و خودت را بر دوش كشى، و از دوزخيان باشى، و همين است سزاى ستمكاران»! (انّى اريدُ انْ تَبُوْءَ بِاثْمى وَ اثْمِكَ فَتَكُوْنَ مِنْ اصْحابِ النّارِ وَ ذلِكَ جَزاءُ الظّالِمينَ).

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه مسأله معاد از همان زمان در ميان فرزندان آدم يك امر مسلّم بوده

ص: 289

است، لذا هابيل برادرش قابيل را به عذاب الهى در سرائى ديگر تهديد مى كند.

«تَبُوأَ» از ماده «بَواءْ» به گفته راغب در مفردات در اصل به معناى مسطّح بودن مكان است، در مقابل «نَبْوَهْ» كه به معناى تفاوت سطوح مى باشد، لذا هنگامى كه گفته شود بَوَّأْتُ لَهُ مَكاناً، مفهومش اين است كه محلى را براى وى صاف و مسطّح كرده است.

اين واژه گاه به معناى اقامت و ملازمت نيز مى آيد، زيرا هنگامى كه انسان بخواهد در محلّى اقامت كند، آن را صاف و منظم مى كند، آيه فوق را نيز به همين معناى ذكر كرده اند.

ولى «مصباح المنير» اين واژه را به معناى اعتراف كردن، و بار سنگين بر دوش كشيدن، تفسير كرده است، در حالى كه در مقاييس براى آن دو معناى ذكر شده: بازگشت دو چيز، و تساوى دو چيز.

و در كتاب «التّحقيق» معناى اصلى آن را بازگشت به طرف پايين و انحطاط ذكر كرده، و ساير معانى را معانى مجازى مى شمرد كه از لوازم معناى اصلى است، طبق اين معناى، مفهوم آيه مورد بحث اين است كه من مى خواهم با گناه خودت و گناه من، در درگاه خدا سقوط كنى.

ملاحظه موارد استعمال اين واژه در قرآن مجيد و تعبيرات ديگر، مطلبى را كه در مقاييس آمده و براى آن دو مفهوم ذكر كرده تقويت مى كند، و در آيه مورد بحث هر دو معنا مناسب است، طبق معناى اوّل هابيل مى گويد: «من مى خواهم (به سوى خدا) باز گردى با گناه من و گناه خودت» و طبق معناى دوّم مى گويد:

«جايگاهى را براى خود فراهم مى سازى كه با گناه من و گناه تو مهيّا و آماده شده است».

در اينجا سئوال مهمّى مطرح است و آن اينكه منظور از گناه هابيل كه به دست برادرش كشته شد چه گناهى بوده كه بر دوش برادر قرار مى گرفت؟ و اصولًا اين سخن با توجه به آيه الَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اخْرَى «هيچكس بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد». (نجم- 38) چگونه مى تواند قابل قبول باشد؟!

مفسّران معروف هركدام راهى را در اينجا برگزيده اند كه غالباً نياز به تقديرى در آيه دارد و منظور از اثْمى (گناهان من) اثْمَ قَتْلى (گناه قتل من) مى باشد.

ولى مناسب ترين معنا اين است كه آيه تقديرى ندارد و منظور اين است اگر تهديد خود را عملى كنى و مرا به قتل برسانى بار گناهان گذشته من بر دوش تو خواهد افتاد، چرا كه در قيامت بايد غرامت قتل مرا بدهى و چون عمل صالحى ندارى بايد گناهان مرا بپذيرى!

حديثى از امام باقر عليه السلام در تفسير آيه نقل شده كه همين معنا را تأييد مى كند، مى فرمايد: «مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً اثْبَتَ اللَّه عَلى قاتِلِهِ جَميعَ الذُّنُوبِ وَ بَرِى ءَ الْمَقْتُولُ مِنها، وَ ذلِكَ قَوْلُ اللَّه عَزَّوَجَلَّ: انّى اريدُ انْ تَبُوأَ بِاثْمى وَ ارثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ اصْحابِ النّارِ: «كسى كه مؤمنى را عمداً به قتل برساند خداوند تمام گناهان

ص: 290

(مظلوم) را بر قاتلش مى نويسد، و مقتول از تمام گناهان پاك مى شود، و اين است معناى سخن خداوند متعال انِّى اريدُ ...(1)

در روايت ديگرى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده (هرچند ناظر به خصوص تفسير آيه نيست) اين معنا نيز منعكس است، در اين روايت مى خوانيم: «يَؤْتى يَوْمُ الْقِيامَةِ بِالظّالِمِ وَ الْمَظْلُومِ، فَيُوْخَذُ مِنْ حَسَنَاتِ الظَّالِمِ فَتُزادُ فِي حَسَناتِ الْمَظْلُومِ، حَتّى يُنْتَصَف، فَانْ لَمْ تَكُنْ لَهُ حَسَناتٌ اخِذَ مِنْ سَيِّئاتِ الْمَظْلُومِ فَتُطْرَحُ عَلَيْهِ: «روز قيامت ظالم و مظلوم را حاضر مى كنند و از حسنات ظالم مى گيرند و بر حسنات مظلوم اضافه مى كنند، تا حقّ او گرفته شود، و اگر ظالم حسناتى نداشته باشد، از سيّئات مظلوم ميگرند و بر ظالم مى افكنند».(2)

***

چهارمين آيه كه ناظر به عصر نوح عليه السلام است، از زبان كافرين و منكران دعوت او چنين نقل مى كند:

«آيا او (نوح) به شما وعده مى دهد هنگامى كه مرديد و خاك و استخوان شديد بار ديگر (از قبرها) خارج مى شويد»؟! ايَعِدُكُمْ انَّكُمْ اذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وِ عِظاماً انَّكُمْ مُخْرَجُونَ.

اين تعبير به خوبى مى رساند كه نوح عليه السلام بارها مسأله معاد- آنهم معاد جسمانى- را مطرح كرده بوده، به گونه اى كه به گوش همه مخالفان نيز رسيده بود، لذا آنها با ناباورى عجيبى كه از افكار منحطّ آنها سرچشمه مى گرفت، به يكديگر مى گفتند: «هيهات هيهات از اين وعده هايى كه به شما داده مى شود» (هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ).

از آيات سوره نوح نيز به خوبى استفاده مى شود كه او براى رفع شبهه و از بين بردن استبعاد و وحشت آنها از مسأله معاد، از طريق تشبيه و تمثيل زندگى انسان ها به زندگى گياهان وارد شده، آنجا كه مى گويد:

«خداوند شما را همچون گياهى از زمين رويانيد، سپس شما را به همان زمين باز مى گرداند، و بار ديگر از آن خارج مى سازد»: (وَاللَّه انْبَتَكُمْ مِنَ الْارْضِ نَباتاً- ثُمَّ يُعيدُكُمْ فيها وَ يُخْرِجُكُمْ اخْراجاً). (نوح- 17 و 18)

به اين ترتيب سابقه عرفان معاد حتى با استدلالاتى شبيه آنچه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم براى مشركان مكّه مطرح مى فرموده در مياقن قوم نوح كه اوّلين پيامبر اولوالعزم و صاحب شريعت است، روشن

ص: 291

مى شود.

***

در پنجمين آيه سخن از «ابراهيم» و ايمان او به مسأله رستاخيز است، در اين آيه كه گوشه اى از دعاهاى ابراهيم را به هنگامى كه در برابر مخالفت شديد كفّار عصر خود واقع شده بود بيان مى كند، چنين مى خوانيم: به پيشگاه خدا عرضه مى دارد: «مرا در آن روز كه مردم برانگيخته مى شوند شرمنده و رسوا مفرما» (وَ لا تُحْزِنى يَوْمَ يُبْعَثُوْنَ).

«همان روز كه مال و فرزندان مفيد نخواهد بود» (يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُؤْنَ).

و در دو آيه قبل از آن عرضه مى دارد: «مرا از وارثان بهشت پرنعمت قرار ده» «وَ اجْعَلْنى مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعيمِ).

دعاهاى فوق به خوبى نشان مى دهد كه ابراهيم با آن مقام عظمت كه از بزرگترين انبياء اولوالعزم است از رسوائى روز قيامت بيم داشته است.

ممكن است است كسانى اين تعبير را براى سرمشق ديگران بدانند، و تعليمى براى غير معصومين، چرا كه براى معصومين رسوائى قيامت غيرممكن است، ولى بعضى در اينجا تعبير لطيفى دارند و آن اينكه همان گونه كه «حَسَناتُ الْابْرارِ سَيِّئاتُ الْمُقَرَّبينَ» است و كارهاى نيك معمولى دون شأن پيامبران معصوم مى باشد، همچنين اگر آنها كه از مقربانند در مقامات پايين بهشت كه مخصوص «ابرار» است جاى گيرند، مايه رسوايى آنها محسوب مى شود، چرا كه از هركس عملى انتظار مى رود، و براى هركس مقامى!

***

ششمين آيه از عقيده «يهود و نصارى» نسبت به معاد سخن مى گويد، مى فرمايد: آنها گفتند: هيچكس جز يهود يا نصارى هرگز داخل بهشت نخواهد شد (وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ الَّا مَنْ كانَ هُوْداً اوْ نَصارَى .

آرى آنها آنقدر خود برتر بين بودند كه بهشت را دربست مخصوص خود مى دانستند، و حتّى اعتنايى به مؤمنان ديگر نداشتند.

قرآن در پاسخ آنها سخن مى گويد اين آرزوى آنهاست (تِلْكَ امانِيُّهُمْ).

ص: 292

آرزويى بى دليل و بى مأخذ و دور از واقعيت كه هرگز به آن نخواهند رسيد.

سپس روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كرده مى گويد: «به آنها بگو دليلتان را بياوريد اگر راست مى گوئيد»! (قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ انْ كُنْتُمْ صادِقينَ).

اين انحصارطلبى بر چه معيار عقلى استوار است و كدام دليل مى گويد كه لطف خدا مخصوص شماست و شامل حال ديگران نخواهد شد؟ اصولًا چگونه ممكن است اين تبعيض با عدالت خداوند سازگار باشد، و مؤمنان نيكوكار را به زعم شما از بهشت محروم سازد؟

به فرض كه آنها مدعى ابديت دين خود بودند، چرا درباره امت هاى پيشين كه تابع انبياء سلف بودند و به وظائف خود عمل كرده بودند، چنين قضاوتى داشتند، اينها همه نشان مى دهد كه آنها در انحصارطلبى بهشت تنها تابع اوهام خويش كه از خودخواهى ها سرچشمه مى گرفت بودند.

قابل توجه اينكه «امانىّ» جمع «امنيه» به معناى آرزوست (جمعى از مفسّران تصريح كرده اند كه به معناى آرزوهايى است كه انسان به آن نمى رسد).

بنابراين «امانى» به معناى آرزوهاست و معناى جمع را مى بخشد، در حالى كه انحصارطلبى بهشت فقط «يك آرزو» بود، بعضى گفته اند اين به خاطر آن است كه اين يك آرزو، آرزوهاى ديگرى را نيز به دنبال داشت، و آن نجات از عذاب الهى، هول و ترس محشر، و آسان بودن حساب، و مسائل ديگرى از اين قبيل است.

بعضى ديگر گفته اند آرزو وقتى بسيار بزرگ باشد در حكم «آرزوها» است، و اين تعبير لطيفى است كه نشان مى دهد تا چه حد آنها دور از واقعيت فكر مى كردند؟

اين احتمال نيز وجود دارد كه چون هريك از آنها چنين آرزويى را داشتند، و يا حتّى يك نفر از آنها بارها اين آرزو را در سر مى پروراند، لذا به صورت جمع مطرح شده تا معلوم شود اين پندار منحصر به فرد خاصّى، يا مقطع خاصى نبوده، بلكه جنبه عمومى و مستمر داشته است.

به هر حال اين آيه دليل روشنى است بر وجود عقيده معاد در ميان قوم يهود و نصارى.

***

در هفتمين آيه كلام «مسيح» عليه السلام را در آن هنگام كه در گاهواره بود و به فرمان خدا به سخن درآمد

ص: 293

مى خوانيم كه با صراحت از مسأله معاد خبر مى دهد، و ضمن سخنانش مى گويد: «سلام (خدا) بر من در آن روز كه متولد شدم و آن روز كه مى ميرم و آن روز كه زنده و برانگيخته مى شوم» (وَ السَّلامُ عَلَىَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ امُوْتُ وَ يَوْمَ ابْعَثُ حَيّاً).

انتخاب اين سه روز (روز تولد، روز مرگ، و روز حيات مجدد در قيامت) به خاطر آن است كه سه روز خطرناك و سرنوشت ساز در زندگى انسان هاست، و به تعبير ديگر هر سه روز سرآغاز فصل نوينى براى انسان مى باشد كه سلامت در آنها بسيار مهم است، و جز به لطف خدا ميسّر نمى شود، و در حقيقت حضرت مسيح عليه السلام با اين سخنش تقاضاى لطف الهى را در اين سه روز مى كند.

ضمناً از همان گاهواره، پيامى در زمينه نفى الوهيت خويش، و اينكه بنده اى همچون ساير بندگان خداست، به همه انسان ها مى فرستد.

در آيه 15 همين سوره اين موضوع درباره حضرت يحيى عليه السلام نيز آمده است، با اين تفاوت كه در آنجا سخن از سوى خداست، و در اينجا سخن از مسيح عليه السلام است.

در حديثى از امام على بن موسى الرّضا عليه السلام مى خوانيم: انّ اوْحَشَ ما يَكُوْنُ هذَا الْخَلْقُ فى ثَلاثَةِ مَواطِنٍ:

يَوْمَ وُلِدَ مِنْ بَطْنِ امِّهِ، فَيَرَى الدُّنْيا، وَ يَوْمَ يَمُوْتُ، فَيُعايِنُ الْاخِرَةَ وَ اهْلَها، وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً، فَيَرَى احْكاماً لَمْ يَرَها فى دارِ الدُّنْيا:

«وحشتناكترين چيزى كه در مورد انسان است در سه موطن است: روزى كه متولد مى شود و از شكم مادر خارج مى گردد و چشمش به اين دنيا مى افتد، و روزى كه مى ميرد و عالم پس از مرگ و اهل آن عالم را مشاهده مى كند، و روزى كه بار ديگر زنده مى شود و احكام را مى بيند كه در دار دنيا نديده بود».

سپس امام به آيات مربوط به يحيى و مسيح عليهم السلام در اين زمينه اشاره فرمود(1)

به هر حال آيه فوق به خوبى نشان مى دهد كه مسأله رستاخيز در امت هاى پيشين آنچنان مسلم بوده كه حتى مسيح در گاهواره از آن سخن مى گويد.

***

تاكنون موضوع معاد را در آيين چهار پيامبر از پيامبران «اولوالعزم» اجمالًا بررسى كرديم، و به ضميمه

ص: 294

آيات زيادى كه از آيين پيغمبراسلام صلى الله عليه و آله و سلم در زمينه معاد سخن مى گويد اين موضوع در مورد پنج پيامبر اولوالعزم تكميل مى شود.

از ميان پيامبران «غير اولوالعزم» نيز ماجراى حضرت آدم و مسائل پيرامون آن مانند داستان فرزندان آدم و داستان شيطان را ملاحظه كرديم.

اكنون بد نيست اين معنا را از زبان ساير پيامبران بشنويم:

شعيب كه همزمان حضرت موسى بود هنگامى كه مبعوث به رسالت شد و به سوى «مدين» (شهرى در جنوب غربى اردن كه امروز بنام «معان» ناميده مى شود و در شرق خليج عقبه قرار دارد) آمد، به قوم خود گفت: «اى قوم من خدا را بپرستيد، و به روز باز پسين اميدوار باشيد، و در زمين فساد نكنيد». (فَقَالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّه وَ ارْجُوا الْيَوْمَ الْاخِرَ وَ لا تَعْثَوا فى الْارْضِ مُفْسِدينَ).

در اينجا حضرت شعيب در آغاز دعوتش بر دو اصل اساسى همه اديان يعنى «مبدأ» و «معاد» تكيه مى كند، و مردم را به سوى اين دو اصل فرا مى خواند.

منظور از اميد داشتن به روز قيامت اميد به ثواب الهى در آن روز است، يا اينكه اميد در اينجا به معناى ايمان و اعتقاد نسبت به آن روز مى باشد.

***

نهمين آيه از زبان «يوسف» در زندان به هنگام گفتگو درباره تعبير خواب با دوستان زندانى است، مى گويد: يوسف به آنها چنين گفت: من آيين قومى را كه ايمان به خدا ندارند و نسبت به سراى ديگر كافرند ترك گفتم. (و به خاطر اين فداكارى خداوند مرا شايسته تعليم علم تعبير خواب دانست) (انّى تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْاخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ).

اين تعبير به خاطر آن است كه مشركان بت پرست عقيده به خدا داشتند، ولى معاد و يوم الجزاء را به صورت تناسخ مى پذيرفتند، و معتقد بودند كه روح هر انسانى بعد از مرگ به كالبد ديگرى در همين دنيا باز مى گردد، و پاداش و كيفر خود را در اين زندگى مجدّد مى بيند، در حالى كه آيين توحيدى نه شرك را مى پذيرد، و نه تناسخ و بازگشت ارواح را به اين دنيا، لذا يوسف آنها را هم منكر خدا شمرد و هم منكر

ص: 295

معاد.(1)

«ملّة» در اصل به معناى «دين» است، و تفاوت آن با دين در اين است كه دين را اضافه به خداوند و افراد هر دو مى كنند، مى گويند دين اللَّه، يا دين محمد صلى الله عليه و آله و سلم، ولى ملّت معمولًا به انبياء (يا اقوامى كه در ميان آنها انبياء يا مدعيان نبوت بوده) اضافه مى شود و مى گويند ملّة ابراهيم و مانند آن (2) و «ملّة اللَّه» گفته نمى شود.

در اينجا منظور يوسف عليه السلام عزيز مصر و همسرش زليخا و اطرافيان آنها و به طور كلى مردم مصر در آن زمان است كه عقيده صحيحى نه درباره مبدء داشتند و نه درباره معاد.

و به هر حال نشان مى دهد كه اعتقاد به معاد به عنوان يكى از دو ركن اساسى دين در آيين يوسف عليه السلام نيز بوده است كه حتّى در زندان در برابر همبندهاى خود، اين دو ركن را در كنار هم بيان مى كند.

قابل توجّه اينكه يوسف به دنبال اين سخن مى گويد: «من از آيين پدرانم ابراهيم و اسماعيل و يعقوب پيروى كردم». (وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائى ابْراهيمَ وَ اسْحاقَ وَ يَعْقُوْبَ) اشاره به اينكه ايمان به مبدء و معاد دو اصل ثابت در همه اديان الهى و آيين هاى پيشين بوده است.

***

دهمين و آخرين آيه مورد بحث كه از زبان «مشركان مكّه» در برابر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است مى گويد:

آنها در برابر دعوت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم به سوى ايمان به معاد ضمن ابراز تعجّب از اينكه چگونه انسان بعد از آنكه خاك شد بار ديگر لباس حيات در تن مى پوشد؟ گفتند: «اين وعده اى است كه به ما و پدرانمان از پيش داده شده است، اينها همان افسانه هاى خرافى پيشينيان است»! (لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آبائُنا مِنْ قَبْلُ انْ هذا الّا اساطِيْرُ الْاوَّلينَ).

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه دعوت به سوى معاد از قديمترين ايام از سوى پيامبران الهى انجام يافته، به گونه اى كه مشركان آن را در زمره (اساطِيرُ الْاوَّلينَ» (افسانه هاى پيشينيان) مى شمردند!

ص: 296

(اساطيرْ» جمع «اسطار» و «اسطار» نيز به نوبه خود جمع «سَطْر» است كه به معناى صفّ درختان يا كلمات و مانند آن است، و به اين ترتيب «اساطير» جمع جمع مى باشد، و اشاره به رواياتى است كه از پيشينيان باقيمانده و از آنجا كه داستان هاى پيشينيان غالباً آميخته با افسانه ها و خرافاتى بوده اين تعبير معمولًا در مورد «خرافات» به كار مى رود.

بعضى نيز گفته اند كه «اساطيرْ» جمع «اسْطُورَه» و «اسْطاره» و «اسْطير» است و از آنجا كه اضافاتى بر ماده ثلاثى دارد اشاره به اضافاتى در معنا است، معناى اصلى آن سطر طبيعى است، و معناى اضافى آن سطور مجعول و دروغين است.(1)

***

نتيجه بحث

از مجموع آنچه در آيات فوق گفته شد، و همچنين آيات مشابه آن كه در قرآن مجيد فراوان است، به خوبى استفاده مى شود برخلاف زعم ناآگاهانى كه گمان مى كنند سخن از ايمان به روز قيامت مطلبى است كه در اين اواخر در ميان اقوام مؤمن مطرح شده، از نخستين ايامى كه آدم گام به روى زمين نهاد، اين مسأله مطرح بوده، و همه پيامبران الهى به سوى آن دعوت كردند.

حتّى از آيات متعددى در قرآن استفاده مى شود كه در قيامت نيز خداوند به اين مسأله در برابر مجرمان احتجاج مى كند، و مى فرمايد: «اى گروه جن و انس! آيا رسولانى از خود شما به سويتان نيامدند كه آيات مرا براى شما بازگو كنند و از لقاى چنين روزى (روز قيامت) شمارا بيم دهند»؟! (يا مَعْشَرَ الجِنِّ وَ الْانْسِ الَمْ يَأْتِكُمْ رَسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّوْنَ عَلَيْكُمْ اياتى وَ يُنذِرُونَكُمْ لِقاءَ يُوْمِكُمْ هذا) (انعام- 130)

اين آيه به خوبى مى رساند كه رسولان الهى در تمام طول تاريخ همه جن و انس را به ايمان به معاد دعوت كردند. همين معنا در آيه ديگرى از زبان خازنان دوزخ در برابر دوزخيان آمده (وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا) (زمر- 71).

جالب اينكه دوزخيان نيز عموماً به اين معنا اعتراف مى كنند، چنان كه در ادامه همين آيه آمده است:

(قالُوا بَلَى : «مى گويند آرى».

بنابراين از ديدگاه قرآن، مسأله معاد از مسائلى است كه هميشه در متن دعوت انبياء قرار داشته، و از زمان خلقت آدم عليه السلام مطرح بوده و در هر عصر و زمانى از سوى رسولان الهى تأكيد شده، و همه اقوام با آن آشنايى داشته اند، اكنون به سراغ تواريخ و گواهى دانشمندان در اين زمينه مى رويم.

ص: 297

***

توضيحات:

ص: 298

در دائرة المعارف قرن بيستم از «هربرت اسپنيسر» در كتاب «اصول علم الاجتماع» نقل شده، كه انسان هاى نخستين چون قادر به تفكّر (عميق) نبودند جهان پس از مرگ را به مقدار توانايى عقل خويش درك مى كردند، و لذا در مورد جزئيات اين زندگى سخنان عجيب و غريب و احياناً آميخته با خرافات داشتند، بسيارى از آنها در عين اعتراف به عالم پس از مرگ، اين زندگى را مخصوص كسانى مى دانستند كه به مرگ طبيعى از دنيا بروند، و بعضى آن را مخصوص قهرمانان و نيرومندان مى پنداشتند. گروهى از اقوام پيشين، اسلحه ميّت را با او دفن مى كردند و وسائل منزل را با زنان، و اسباب بازى را با كودكان (تا در زندگى پس از مرگ از آن بهره گيرند!).

گاه تمام حيوانات او را با خود به خاك مى سپردند، گاهى مقدارى ذرّت و دانه هاى غذايى تا در آخرت با آن زراعت كنند!

گاه از اين مرحله قدم فراتر مى نهادند، همراه ميّت زنان و غلامان و بعضى از خواص ياران او را با او به خاك مى سپردند، تا در آخرت با آنها مأنوس شود!

حتى در بعضى از نقاط مكزيك و آمريكا كاهنى را همراه بزرگانى كه از دنيا مى رفتند سر مى بريدند (و با او دفن مى كردند) تا مشاور مذهبى و روحانى او در جهان ديگر باشد!!

و گاه دلقك او را مى كشتند تا در جهان ديگر با سخنان و حركات خويش، آن بزرگ را سرگرم سازد!

تعداد كسانى را كه همراه اين افراد مى كشتند و به خاك مى سپردند بستگى به شخصيت آن فرد داشت، تا آنجا كه بعضى از مورّخان نوشته اند: تعداد قربانيان بعضى از اين مردگان به دويست نفر مى رسيد!

گاه هنگامى كه فرزند عزيزى از دست مى رفت، مادر، عمه، و مادر بزرگ، او را سر مى بريدند و با او دفن مى كردند، تا در عالم ديگر در كنار او باشند».(1)

شكى نيست اين خرافات وحشتناك زائيده افكار منحط اين اقوام بوده، ولى همگى بيانگر يك نكته است و آن اينكه اعتقاد به عالم پس از مرگ، عقيده ريشه دار در ميان اقوام نخستين بوده است.

در كتاب «تاريخ عمومى تمدن ها» نيز آمده است كه از دوران هاى قبل از تاريخ تا آخر تاريخ قديم پيكرهاى مردگان با توجه خاص و با مراسم ويژه اى به خاك سپرده مى شد، و بسيارى از وسائل خانه يا

ص: 299

اشكال مرموزى با آنها دفن مى شد، و بازماندگان هدايائى براى آنها مى فرستادند، و اين رسوم و عادات نشان مى دهد كه آنها به حيات ديگرى ايمان داشتند.(1)

***

ص: 300

زمين كسى را غصب نكرده ام، شير از دهان اطفال شيرخوار نگرفته ام، هيچ نهرى را قطع نكرده ام، من پاكم پاك! ...

اى داوران! امروز كه روز حساب است اين مرحوم را راه دهيد كه گرد گناه نگشته، دروغ نگفته، بدى نمى داند چيست، در زندگى و معاش جانب حقّ و انصاف را فرو نگذارده، اعمال او مورد توجه مردم، و موجب خشنودى خدايان بوده، او گرسنگان را پوشانيده، در راه خدا قربان كرده، به اموات غذا رسانيده، دهانش پاك است، و هر دو دستش نيز پاك.

مورخ مزبور (آلبرماله) پس از نقد اين سخن مى گويد: از اين عبارات به خوبى روشن مى شود كه مردم مصر گناهان كبيره و حسنات و مستحبات را چگونه تشخيص مى داده اند.(1)

بايد به اين سخن بيفزاييم كه از اين عبارات نيز ضمناً معلوم مى شود كه آنها هم عقيده به حساب الهى داشتند، و هم ميزان سنجش اعمال، و هم باغ هاى بهشت، ضمناً اين عبارات شبيه نوعى تلقين بوده است كه امروز براى اموات معمول است، و اشارات پرمعنايى است، به پاكسازى زندگان از هرگونه آلودگى به گناه، و نيز اهميّت گناهان را نسبت به يكديگر روشن مى سازد.

خلاصه اينكه مصريان بنا به گواهى تاريخشان اعتقاد عميقى به مسأله حيات بعد از مرگ داشتند، هرچند آن را با خرافات زيادى آميخته بودند، از جمله اينكه آنها بجاى گذاشتن ابزار و لوازم زندگى و مواد غذائى در قبرها، تصاوير و مجسّمه ها و نقّاشى هايى از آنها را در گورها مى گذاشتند، و معتقد بودند اين تصاوير و نقّاشى ها مى تواند جاى اصلى آن را بگيرد.

در بعضى از مقابر تصوير مزرعه، و در بعضى صحنه پختن نان، و در بعضى منظره كشتن گاو، يا گوشت پخته اى كه در ظرف نزد مهمانان گذاشته مى شود، به نظر مى رسد(2) مسأله موميائى كردن اجساد مردگان، و ساختن قبرهاى بسيار محكم همچون اهرام مصر، نيز در همين رابطه بوده است.

هدف اين بوده است كه اجساد خود را پس از مرگ تا موقع حشر، سالم نگاه دارند و در موقعى كه روح به بدن عودت مى كند وسائل تعيشى داشته باشند (و لذا) انواع خوراكى ها و مجسمه هايى از نانواها و آشپزها، و انواع وسائل دفاع و جواهرات، در درون قبر و كنار جسد مى گذاشتند، و چون اين قبور

ص: 301

معمولًا مورد تجاوز حيوانات وحشى، و يا به منظور دستبرد به جواهرات مورد تجاوز انسان ها واقع مى شد، لذا متمكّنين و متنفذين به ساختن اهرام يا ساختمان هاى رفيع به روى قبرها مبادرت نموده كه آن را «پيرموس» يعنى «بلند» ناميدند.(1)

***

ب- «بابلى ها»

يكى ديگر از اقوام متمدن پيشين بودند، آثارى كه از آنها باقيمانده نشان مى دهد كه اعتقاد به زندگى پس از مرگ و معاد در ميان آنها راسخ بوده، به همين دليل به گفته بعضى از مورخان اجساد مردگان خود را در زير زمين هاى سقف دار به خاك مى سپردند، گرچه مرده ها را موميائى نمى كردند، ولى بعد از شستن، لباس خوب بر آنها مى پوشاندند، و گونه هايش را رنگين و مژگانش را سياه مى كردند! و انگشترهايى برانگشتان او مى نهادند، و اگر مرده، زن بود شيشه هاى عطر و شانه و گردها و روغن هاى آرايش، در گور او مى گذاشتند، تا بوى خويش و زيبائى چهره خود را در جهان ديگر حفظ كند!(2)

***

ج- «سومريها» كه از اقوام متمدن باستانى ساكن جنوب عراق محسوب مى شوند، به گفته «ويل دورانت» با مردگان خود مواد غذايى و ابزار و آلاتى را دفن مى كردند.

باز «ويل دورانت» در اين زمينه مى نويسد: چون سومرى ها با مردگان خود خوراكى ها و افزارهاى زندگى را در گور مى نهادند مى توان چنين فرض كرد كه به زندگى در سراى ديگر عقيده داشتند.(3)

***

د- «زردشتيان» در فارس نيز همچون اقوام ديگر به زندگى بعد از مرگ اعتقاد داشتند، بلكه جزئيات دقيقترى براى آن ذكر مى كردند، آنها تعبيراتى درباره بهشت و دوزخ و پل صراط و حتى تفاوت

ص: 302

درجه دوزخيان داشتند كه با اعتقادات امروز شباهت زيادى دارد.

به گفته «ويل دورانت» آنها معتقد بودند كه در ماوراى مرگ، «دوزخ» و «تطهيرگاه» (اعراف) و بهشتى وجود دارد، و همه ارواح ناچارند پس از مرگ از پلى بگذرند كه پليد و پاكيزه را از يكديگر جدا مى سازد، ارواح پاكيزه در آن طرف پل به سرزمين «سرور» فرود مى آيند ... و در آن جايگاه جاودانه با «اهورامزدا» در نعمت و خوشبختى به سر مى برند، ولى ارواح پليد نمى توانند از اين پل بگذرند و در گودال هاى دوزخ سرازير مى شوند، آنها هرچه بيشتر گناه كرده باشند، گودال دوزخى آنان عميق تر است!(1)

همان گونه كه ملاحظه مى كنيد آنها جزئيات بيشتر و دقيق ترى درباره زندگى پس از مرگ ارائه مى دادند.

ه- «چينيها» نيز ايمان به زندگى پس از مرگ را در لابه لاى عقايد خود اظهار مى داشتند: «ويل دورانت» مى گويد: مذهب آنها اميد بخش از امداد خدايان و وصال بهشت بود، و خداى «آميتابا» فرمانرواى بهشت مى شد (خدا در اينجا ممكن است اشاره به فرشته باشد).(2)

در جاى ديگر مى خوانيم: آنها معتقد بودند ارواح كسانى كه به مرگ طبيعى مرده اند خاصه اگر صالح نيز باشند كم كم با تقديم هدايا و قربانيها و تشريفات ديگر به ارواح بسيار عالى و آلهه (فرشتگان) تبديل مى شود.(3)

***

و «ژاپنى ها» نيز در اين عقيده با ديگران همصدا بودند: «آيين بودا وقتى به ژاپن رسيد از ابر بدبينى پوشيده بود ... اما به زودى در زير آسمان ژاپن دگرگونى پذيرفت، و داراى خدايان نگهبان (فرشتگان نگهبان) و مراسم خوشايند ... و بهشت آرامبخش شد، البته از دوزخ و ديور نيز محروم نماند».(4)

باز در اين زمينه مى خوانيم: آيين «ماهايانا» در حالتى به ژاپن رسيد كه از آيين بودائى فاصله بسيار زيادى پيدا كرد، عقائد تسلّى بخش و بهشت و دوزخ ها ... با خود به همراه آورد.(5)

ص: 303

***

ز- «يونانيان» نيز با انحاء مختلفى اعتقاد خود را به عالم پس از مرگ ابراز مى داشتند، از جمله اينكه گروهى از آنها «براى آنكه مردگان در زير زمين خشنود باشند مقاديرى از مواد خوردنى و وسائل نظافت، همچنين مجسمه هاى گلين كوچكى از زنان را با ايشان دفن مى كردند. تا در سراى ابديت از مراقبت و تسلّى آنان محروم نمانند.(1)

***

ح- «روميان» نيز سخنان گوناگونى در اين زمينه داشتند: «اتروسكها» كه گروهى از فرمانروايان روم باستان بودند، يكى از اساسى ترين اعتقاداتشان اين بود كه روح مرده آن گونه در تصاوير گورها نشان داده مى شود، به دادگاه جهان زيرزمينى مى رفت، و در آخرين لحظات داورى فرصتى براى دفاع از رفتار خويش در زندگى مى يافت، اگر از اين عهده اين دفاع و پاسخگويى برنمى آيد، به عذاب هاى گوناگونى گرفتار مى شد ... آنها نيز احياناً گور مردگان را به صورت يك خانه در درون صخره اى مى ساختند و همه وسائل زندگى حتّى لباس و گلدان و اسلحه و جواهرات و آينه و لوازم آرايش را در آن آماده مى كردند.(2)

«پلوتارك» مورّخ يونانى كه بين 50 تا 120 ميلادى مى زيست و كتاب هاى او از عقائد و شخصيّت هاى يونانى و رومى سخن مى گويد عقيده داشت كه ما بايد به جاودانى بودن انسان و بهشت پاداش بخش و برزخ پاك كننده و دوزخ كيفر دهنده معتقد باشيم.(3)

***